Стр. 14 - ТОМ3

Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы

115. Есет батыр кесенесі

14

қазақ ха лқы бір жаға дан бас, бір жеңнен қол шығарып

жоңғарларға толық тойтарыс беруі тиіс болды.

XVIII ғ. басында-ақ қазақ халқы осындай өзекті де ке-

зек кү ттірмес мәселені шешуде өзінің ішінен ержү рек, ба-

тыл, елін қорғайтын батыр ұлдарын алға шығарды. Ел басы-

на төнген қауіп төнген 1724–1730 жж. қазақтың үш жүзінің

басы біріг іп, қазақ жерінен жоңғар басқыншыларын қуып

шығ уда ұ йымшыл дық көрсе тті. Осынау қара лы жыл дары

қазақ жерін азат етуде Батыс Қазақстан батырлары да ерек-

ше рөл атқарды.

XVIII–ХІХ ғғ. жина лған деректі, ау ызша материа л-

дарды зер т тег ен б е лг і лі қазақ зер т те у шісі М. Тынышба-

ев XVIII ғ. 20-шы жж. екінші жартысында біріккен қазақ

әскерінің құ рамындағы Кіші жүз жасағы ойраттарға той-

тарыс беруде «шешуші рөл» атқарды дег ен қорытындыға

келді. Батыс қазақтарының жаумен қарулы қақтығыстарда

(Қарақұмдағы 1710 ж. халық жасағын ұйымдастыру, 1724 ж.

Тү ркіс тан қорғау, 1727 ж. Бе тпақ да ла жеріндег і Бұланты-

Білеуті шайқасы), көрсеткен ерліктері тарихи рөл атқарды.

1726 ж. қазақ жасағының бас қолбасшысы болып Кіші жүз

ханы Әбілқайырдың тағайындалуы тектен-тек емес, оның

басшылығымен үш жүздің біріккен жасағы жоңғар басып

алған жерімізді негізгі бөлігін азат етуде ерен ерлік үлгісін

көрсетті.

Жоңғарлармен болған көп жылдық қантөг іс соғыс

ке зі н де , ә с ір е се 1723–1730 және 1739–1742 жж. ә с керд і

шұ ғыл шоғырландырып, сарбаздардың әскери дайындығын

күшейту керек болды. Қалыптасқан тарихи жағдай ержүрек,

айбынды ұлдарды алдыңғ,ы қатарға алып шықты. Сол кезде

қазақ халқы жаппай әскери өнерге машықтанды. Халық ара-

сынан шыққан даңқты батырлар қазақтың кең байтақ жері

мен елін сыртқы жаудан қорғауға дайын тұрды. Сондықтан

қазақ эпо сының бас ты кейіпкерлері, оның ішін де XVII–

XVIII ғғ. қазақ батырларының болуы заңды құбылыс. Елі,

жері үшін өмірлерін қиған батырлардың көбінің туған және

жерленген жерлері Ақтөбе жері болып қалды.

Есет (1667–1749) Кіші жүздің Жетіру әулетіндегі тама

руының с таршинасы, жоңғарлармен шайқасқа өзінің жар -

ты ғасыр өмірін берген.

Б ат ыс Қ а з а қс т а н ның о р т а лық б ө л і г і н д е қ а з ір г і

Ақтөбе облысының Қобда ауданында көшіп-қонып жү рген.

Жас кезінен Есе т күшті және жауынг ер басшылары Аюке

ханның (1667–1724) басшылығында Еді л-Жайық арасынан

қа за қтардың шекте с кен көштері не қар у лы қа қтығыс тар

ұ йым д а с т ы рып о т ы р ғ а н е д і л д і к қ а л м а қ т а р м е н к ү р е с

ной военной агрессии джунгар к середине 20-х гг. XVIII в.

казахи у тратили Ташкент, Ту ркес тан и дру г ие присырда-

рьинские города, а также плодородные пастбища в районе

Сырдарьи и были вынуждены откочевать далеко на север и

северо-запад региона.

Под влиянием джунгарских нашествий и вызванных

ими разнонаправ ленных с тихийных миг раций казахов и

кырг ызов была нарушена исторически с ложившаяся систе-

ма землепользования казахских родов и племен, смещены

традиционные границы и маршруты их кочевания, а это, в

свою очередь, резко обострило земе льные отношения как

внутри самих жузов, так и в сопредельных с ними регионах

Средней Азии, Южного Урала и Западной Сибири.

С а м ы м о щ у т и м ы м и с е р ь е з н ы м п о с л е д с т в и е м

в о е нно -по л и т и че с кой э кс па нс ии Дж у н г ар с ко г о х а нс т в а

в казахские степи явилось обус ловленное ею разрастание

воору женной конфронтации казахов с северными сосед я-

ми – волжскими ка лмыками, башкирами, яицкими и си-

бир с кими ка за ками, на ходившимис я в р о сс ийс ком под-

данс тве, и южными сосед ями – оседло-земледе льческими

и пол у кочевыми народами Хивы и Бу хары. Иск лючите ль-

на я с ложнос ть межд у народног о положения казахских жу-

зов к концу первой четверти XVIII в. заключалась в том, что

они тогда оказа лись во враждебном окру жении. В э тих

экс тр ема льных внешнеполитичес ких ус лови я х обща я по -

тр е бно с ть в орг анизации на д лежащег о о тпора внешним

врагам потребовала от казахов ог ромного напряжения фи-

зических, мора льных и инте ллект уа льных сил, чтобы ре-

шительно разорвать сомкну вшееся вражеское кольцо и до-

биться полной победы над джунгарскими завоевателями.

А к т у а л ь н у ю з а д а ч у о с в о б о ж д е н и я р о д но й з е м -

ли от иноземных захватчиков еще в начале XVIII в. само-

отверженно взял на себя сам казахский народ, выдвину в

из своей среды це лую плеяду бесс трашных и му жес твен-

ных з ащи т ни ко в - б атыр о в . Обща я опас но с т ь о б ъ е д ини-

ла в 1724–1730 г г. все казахские жузы, все сос тавлявшие

их племена и роды, каждый из которых внес свою ощути-

м у ю лепт у в де ло изг нани я завоевате лей-джу нг ар с тер -

ритории Казахстана. Особая роль в становлении и разви-

т ии а н т и д жу н г ар с кой о с в о б од и те л ьной эпопе и с с а мо -

г о нача ла э той борьбы прина д лежа ла воинам Запа дног о

Казахстана, вписавшим яркую главу в историческую ле то-

пись событий тех драматических ле т и орг анизацию са-

мых кру пных побед единог о казахског о ополчени я трех

жузов над джунгарами.