Стр. 23 - ТОМ3

От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
115. Мавзолей батыра Есета
А Актюбинской области, в долине небольшой
реки Улы-Хобда, что течет по просторам Под-
у ральского плато и впадает в реку Илек, в
у рочище Бескопа есть удивите льный памят-
ник – мавзолей Абат-Байтак. Он отовсюд у
виден на большом расс тоянии и каже тся очень высоким
на фоне окру жающей ег о широкой и ровной ковыльной
с тепи. Ближайший насе ленный п у нкт – современный по -
селок Талдысай – находится в 12 км к северу от этого места.
Мавзолей с тоит посреди обширног о некропол я с множе-
ством захоронений. Более дву хсот из них со старинными
надмогильными стелами – кулпытасами.
Интересно, что обнаружен он был еще в XVIII в. Вот
как сообщает об этом П. И. Рычков в своем опубликован-
ном в 1762 г. труде «Топография Оренбургская». «В прошлом
1750 г., – пишет он, – посланный в Киргиз-кайсацкую орду
инженер-подпоручик Ригельман, будучи в той орде на реке
Карас у, впадающей в Большую Кабду (где тогда было хан-
ское кочевье), неподалеку от устья той реки от Оренбурга
верстах в 150, нашел и срисовал немалые каменные стро-
ения, наподобие пирамид сде ланные, которые у кирг изов
называются Астаны, и сказуют, якобы тут погребены были
знатные люди, из которых одног о называют они Байтан.
Они же объявили ему, Ригельману, что тут в старину и го-
род бывал. При оных Астанах знатные кирг изцы поныне
имеют свои к ла дбища и молятс я за умерших». В рабо те
И. А. Кастанье «Древности Кирг изской степи и Оренбу рг-
ског о края», у видевшей све т в 1910 г., название мавзолея
упоминается как «Байтак-там». В ней впервые опубликован
рисунок его общего вида и изложена одна из бытовавших в
то время легенд о нем. Автор сообщает и о других построй-
ках в окружении памятника: «На урочище Байтак при реке
Большой Хобде, по уверениям киргизов, был некогда город.
В
қтөбе облысындағы Орал үстіртінің кең
жазығымен ағып, Елекке құятын Ұлы Қобда
шағын өзенінің алабындағы Бесқопа
шатқалында ғажап ескерткіш Абат-Байтақ
кесенесі бар. Алыстан байқалатын бұл кесе-
не селеулі дала ортасында оқшау көрінеді. Жақын маңдағы
елдімекен – қазіргі Талдысай ауылы бұл жерден солтүстікке
қарай 12 км жерде орналасқан. Кесене көп адам жерленген
қорым ортасында тұр. Мұндағы екі жүзден астам ескі мола
басында құлпытас бар.
Бұл ескерткіш XVIII ғ. ғылыми қауымға белгілі болған.
П. И. Рычков 1762 ж. жарық көрген «Орынбор топографиясы»
атты еңбегінде: «1750 ж. Үлкен Қобдаға құятын (ол кезде хан
қонысы болған) Қарасу өзеніндегі Қырғыз-қайсақ ордасына
жіберілген инженер подпоручик Ригельман Орынбордан
150 км жерде, өзен сағасына таяу жерден қырғыздар Астана
деп атайтын пирамидалар секілді үлкен тас құрылым тауып,
суретін салған және мұнда белгілі адамдар жерленген, олар
оның біреуінің аты Байтан деп атаған. Олар Ригельманға
мұнда ертеде қала болғандығын айтқан. Жоғарыда айтылған
Астаналарда күні бүгінге дейін беделді қырғыздардың мо-
лалары бар және олар әруақтарға сыйынады», – деп жазады.
И. А. Кастаньенің 1910 ж. жарық көрген «Қырғыз даласы мен
Орынбор өлкесіндегі көне ескерткіштер» деген еңбегінде
кесене «Байтақ там» деп аталады. Онда алғаш рет жалпы
көрінісі мен сол кездегі аңыздың бірі баяндалған. Автор
ескерткіштің маңайындағы басқа да құрылыстар тура-
лы: «Үлкен Қобда өзенінің маңындағы Байтақ мекенінде,
қырғыздардың айтуы бойынша, бір кездері қала болған.
Қазір мұнда ғимараттардың үйіндісі, жартылай жермен-
жексен болған арналар мен егіс іздері көрінеді. 1750 ж.
барлық құрылыс түгелдей бұзылып болмаған-ды, подпо-
ручик Ригельман оларды көріп, кейбіреуінің суретін салып
23
Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы
53. Қалмаққырған тарихи орыны116. Абат-Байтақ кесенесі