Стр. 232 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

232

щищенных от ветра и приуроченных к горным ручьям, род-

никам. Такая топография стационарных мест обитания рас-

пространяется в степной зоне Казахстана с конца эпохи

бронзы. В топографии поселений раннего железного века

прослеживается связь с окружающим ландшафтом. По име-

ющимся данным, в горной местности поселения расположе-

ны на террасированных склонах гор, нередко далеко от во-

дных источников.

В организации поселений раннего железного века вы-

деляются две планировочные схемы: линейная, вдоль бере-

га (Таскора 1); скученная застройка, когда жилища сгруппи-

рованы на ограниченной территории (Таскора). В послед-

нем случае отдельные строения имели общие обводные сте-

ны или пристроены одно к другому. Подобный принцип за-

стройки обусловлен суровыми климатическими условиями

края и наглядно представлен в планировке казахских зимо-

вок, где встречаются, например, сдвоенные или строенные

сооружения с тамбурными коридорами.

По размерам выделяются крупные поселения, состоя-

щие из 10–40 конструкций (Таскора, Таскора 1), и малые сто-

янки, в которых фиксируются 3–4 постройки. Последние ха-

рактерны для горного и мелкосопочного рельефа, например,

в условиях низкогорья Сарыарки или в горных долинах За-

илийского Алатау.

По топографии и планировке стоянок, по архитектуре

жилищ памятники эпохи раннего железа Северного Казах-

стана имеют сходство с поселениями поздней бронзы Цен-

трального Казахстана. Одинаковы конструкция каменных

стен, возведение домов на расчищенной скальной поверх-

ности, коридорообразные входы, наличие зольных отвалов.

Но мощность зольных отложений на поселениях позд-

ней бронзы больше (Атасу, Шортандыбулак, Бугулы), и

А. Х. Маргулан связывал наличие зольных площадок с раз-

витием металлургического производства. Поселения ранне-

го железного века по основным характеристикам сходны и с

казахскими зимовками. Анализируя топографию и архитек-

турные особенности стационарных поселений казахов Са-

рыарки, С. Жолдасбаев выделил два их типа: на берегу степ-

ных речек и в горных ущельях; на степных зимовках соору-

жались жилища в виде землянок и полуземлянок, а в горных

долинах наземные постройки возводились из дикого камня.

Существование в раннем железном веке поселений с

капитальными строениями, требовавших для их возведения

больших затрат труда, прежде всего, свидетельствует об их

круглогодичном использовании. Наличие оседлых памятни-

Ерте темір дәуіріндегі І Тасқора қонысының сызбасы

План поселения раннего железного века Таскора I

мен архитектурасы бойынша, Орталық Қазақстанның

кейінгі қола дәуіріндегі қоныстарына ұқсас. Тас

қабырғалардың құрылымдары, жартас беттерін тазалап үй

тұрғызу, дәліз тәріздес кіре берістер, күл үйінділері бірдей.

Соңғы қола дәуіріндегі қоныстарда (Атасу, Шортанды-

Бұлақ, Бұғылы) күл шөгінділері өте көп, бұны Ә. Х. Марғұлан

металлургия өндірісінің дамуымен байланыстырады. Ер-

те темір ғасырлардағы қоныстар жалпы сипаттамасы

жағынан қазақ қыстауларына ұқсайды. Сарыарқадағы

қазақтардың тұрақты қоныстарының топографиясы мен

сәулет ерекшеліктерін талдай отырып С. Жолдасбаев олар-

ды екі түрге бөлді: дала өзендерінің жағалауы және тау

шатқалдарында; ал таулы алқаптарда дала қыстауларында

жер үстіндегі тұрғын үй, жертөле және жартылай жер үй, ал

тау аңғарларындағы жер үсті құрылыстар жабайы тастар-

дан жасалған.

Ерте темір ғасырындағы ұзақ еңбекті қажет ететін

күрделі құрылыстарымен салынған қоныстардың бар

Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы

18. Сарыарқадағы Тасмола қоныстары