Стр. 461 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

461

От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана

1. Рудный Алтай

42. Древние менгиры Центрального Казахстана

шағын ғана қаланған тастардың шетіне орнатылған. Бейіттер

аумағына орнатылған жеке меңгірлер де кездеседі. 2 Бұғылы

зиратында бір бейіт қоршауына тақап биіктігі 2 м үлкен тас

тақта тұрғызылған.

Көне заманның куәсі ретіндегі менгірлердің Сарыарқа

тайпаларының арасына қоныс тебуі оның өрісін кеңейте

түседі. Ысылмаған көрермен, сырттай ғана бақылаушы үшін

олар бір мылқау дүние болып көрінеді. Ал олар ғалымға өте

көп нәрсе айтып беруі мүмкін.

Орталық Қазақстан менгірлерінің хронологиясы мейлін-

ше аз зерттелген. Ғалымдар ескерткіштердің морфологиялық

ерекшеліктері мен мөлшерлері әртүрлі кезеңдерге байланысты

болуы мүмкін деп есептейді. Бірақ, бұл ескерткіштердің негізгі

бөлігі қола дәуіріне (б. з. д. II–I мыңжылдықтың басы) жататыны

белгілі. Ә. Х. Марғұлан ерте кезеңдегі меңгірлер өте сұрықсыз,

қосымша өңдеусіз табиғаттағы тастан қойыла салған деп

есептейді. Зерттеушілердің пікірі бойынша, қола дәуірінің соңғы

кезеңінде тастар біртіндеп өзгеріп, жаңа келбетке ие болды.

Даладағы зерттеулер көрсеткендей, орналасқан

аумағы жағынан ескерткіштер аласа таулы оқшау жерлерге

тұрғызылған, олар – Қарқаралы, Қызыларай, Ақтау, Ортау,

Қызылтау, Бұғылы, Баянауыл, т. б. таулардың етегіндегі аңғар-

алқаптар. Қола дәуірінде дәл осындай таулы-далалы жерлер-

де ел қоныстанып, қорымдар қалдырды. Мұнда көптеген көне

бұйымдарды археологиялық зер ттеу мәліметтері растай түседі.

Ә. Х. Марғұлан ерте заманғыСарыарқаның бұл қызықты

ескерткіштері туралы былай деп жазды: «Барынша көне

мегалитикалық ескерткіштер типіне меңгірлер жатады. Олар

көне мәдениеттің орны ретіндегі Орталық Қазақстанның

көптеген өңірлерінде сақталды. Өте ертедегі меңгірлер халық

жиналып, ашық аспан астында құрбандық шалатын орын

дегенді білдірген. Кейін ол біртіндеп өлгендерге арнап ас

беретін және діни көріністер көрсететін орынға айналған. Бұл

тәңірлік қасиетті орын болды. Бұдан басқа, көктемгі төлдеумен,

төлдіңмол болуымен байланысты көне заманғымалшылардың,

сондай-ақ егін егу мен егін жинауға қатысты салт-жоралардың

нышаны болды. Ол кезде менгірлер тау кенінің сырын аша-

тын және мыс рудасын алғаш балқытатын көне заманғы кен

қазушылар мен металл өндірушілердің жеңісін бейнеледі».

Кейбір меңгірлер тұрған жерлерге жүргізілген

археологиялық қазбалардың мәліметтері бұл тастардың

көне тайпалардың мәдениетімен және салт-жорасымен

байланысты екенін анық көрсетіп берді. Темірастау сай-

ында 7 тастан тұратын, диаметрі 6 м-дей шеңбер тәрізді

меңгірлердің бір тобына қазба жұмысы жүргізілген болатын.

– здесь стояли 9 камней. Одиночных менгиров обнаружено

больше всего. Они располагаются обособленно, иногда бы-

вают связаны с определенными каменными конструкциями

в виде каменной выкладки или ограды, насыпи, кургана и др.

Так, вокруг основания одиночного менгира Аккудык имеется

прямоугольная площадка из камней, на которых обнаружены

следы огня. В урочище Былкылдак менгир установлен с края

небольшой выкладки. Есть одиночные менгиры, установлен-

ные на территории могильников. Назовем могильник Бугулы

2, где вплотную к одной из оград поставлена массивная плита

высотой 2 м.

Одной из малоизученных сторон менгиров Централь-

ного Казахстана является проблема их хронологии – ученые

считают, что морфологические особенности и размеры мо-

гут быть связаны с различной датой памятников. Но известно,

что основная часть этих памятников относится к эпохе брон-

зы (II – начало I тыс. до н. э.). А. Х. Маргулан указывал, что

менгиры более ранних периодов очень грубы, выполнены

из натуральных глыб камня без дополнительной обработки.

По мнению исследователя, на позднем этапе бронзового ве-

ка камни постепенно трансформировались и приобретали

новые формы и черты.

Как показали полевые исследования, в территориаль-

ном отношении памятники тяготеют к районам островных

низкогорий, а это – степные долины гор Каркаралы, Кы-

зыларай, Актау, Ортау, Кызылтау, Бугылы, Баянаул и др. Кста-

ти, именно в таких горно-долинных районах расположены

и наиболее яркие могильники и поселения эпохи бронзы,

здесь находится большое количество древних выработок –

об этом также свидетельствуют конкретные данные архео-

логических исследований.

А. Х. Маргулан так писал об этих интересных памят-

никах древней Сарыарки: «К наиболее древнему типу ме-

галитических памятников относятся менгиры. Как места

древнего культа, они сохранились во многих районах Цен-

трального Казахстана. В глубокой древности менгирами

обозначали места народного схода или открытого алтаря,

места жертвоприношений, где время от времени устраи-

вались поминки по умершим и религиозные представле-

ния. Это были языческие святилища. Кроме того, менгиры

символизировали обряды древних скотоводов, связанные

с весенним окотом и размножением стада, а также земле-

дельческие обряды, относящиеся к посеву и сбору урожая.

В то же время менгиры отображали победу древних рудо-