Стр. 501 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

501

От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана

1. Рудный Алтай

46. Поселения эпохи бронзы Центрального Казахстана

алғашқы кен қазушылардың 200 мың тоннадай мыс қазып

алғандығын анықтады.

Ежелгі «керемет» қазбалар ізі кен орындарын

барлау-да, сондай-ақ ертедегі кеншілер мен металлургтер

мекенін іздестіруде баға жетпес бағдарға айналды. Қазір тек

қана Алтынтөбе мыс кен орнының өзінде 24, Күзеуадырда – 49

ежелгі қазба орындары анықталған. Ескі орасан зор карьер

ретінде Кенқазған кенішінің үстіңгі қабаты белгіленді. Бұл

деректер Орталық Қазақстанда ежелде дамыған металл

өндірісі, демек, металлургтардың көптеген қоныстары

болғанын айқын дәлелдейді. Бұл жөнінде Қ. И. Сәтбаев, Ә. Х.

Марғұлан, Н. В. Валукинский, М. Қ. Қадырбаев және басқалар

қызықты мәліметтер келтіреді. Мәселен, ол кезең туралы Ә. Х.

Марғұлан былай деп жазған: «Б. з. д. II мыңжылдықтың екінші

жартысында Орталық Қазақстан Еуразия құрылығындағы

маңызды металлургия орталықтарының бірі болды. Ол кез-

де мыс тек жергілікті қажеттіліктер үшін ғана өндірілген жоқ,

тайпааралық кең айырбасы үшін де өндірілді. Оған мыналар

айғақ:

1. Ежелгі қазба іздерінің көптігі, яғни бір ғана

Қарағанды облысында ғана жүздеп саналады.

2. Ежелгі кен балқытылған және металургия

өндірісінің орындары (мәдени қабатында тау құралдары,

қождар, іріктелген кендер сақталған Атасу, Ұлытау,

Суықбұлақ, Шортанды бұлақ және басқа да қоныстар),

мұндай ежелгі кеншілер қоныстары бізге дейін сақталған.

3. Кен байыту және маңайларында тозған еңбек

құралдары мен ежелгі кен орындарының торланған іздері

қалған ежелгі суландыру жүйелерінің, су айдындарының,

бөгендердің, бөгеулердің қалдықтары секілді флотация

орындары.

4. Қола құралдар, кейіннен темірден жасалған ежелгі

кеншілердің молалары мен мекендерін қазу барысында

табылған қару-жарақтар мен әшекей бұйымдар».

Орталық Қазақстанда ежелгі металлургия ерте

қола дәуірінде дами бастады да ортағасырға дейін өріс-

теді. Ежелгі тау-кен ісі мен металлургияның жаппай та-

ралуы қола дәуірінде байқалады. Сонымен кейінгі қола

ғасырына, Беғазы-Дәндібай мәдениеті кезеңінде ерекше

қанат жайды.

Қазіргі Жезқазған қаласының ауданында ертеде

кеншілер мен металлургтердің мекендері – Милықұдық,

Сорқұдық, Айнакөл қоныстары бар болатын. Олардың

арасындағы Қ. И. Сәтбаев ашқан ірі ежелгі қаланың ор-

ны Милықұдық ерекше рөл атқарған. Ә. Х. Марғұланның

Следы старых «чудских» выработок служат ценным

ориентиром как в исследовании месторождений, так и в по-

иске поселений древних рудокопов и металлургов. Только

на медном месторождении Алтынтобе выявлено сейчас 24

древних выработки, на Кузеуадыре – 49. Огромным старым

карьером отмечена поверхность Кенказганского рудника.

Данные эти красноречиво говорят о существовании в древ-

ности на территории Центрального Казахстана развитого

производства металлов, а следовательно, и о множестве

металлургических поселений. Интересные сведения в

этом плане приводят К. И. Сатпаев, А. Х. Маргулан, Н. В. Ва-

лукинский, М. К. Кадырбаев и др. Вот что пишет, например,

о том времени академик А. Х. Маргулан: «Во второй поло-

вине II тыс. до н. э. Центральный Казахстан стал одним из

важных центров металлургии на Евразийском континенте.

Тогда медь производилась не только для местных нужд, но и

для широкого межплеменного обмена. Непреложными сви-

детельствами всего этого являются:

1. Громадное число древних выработок, исчисляю-

щихся только в одной Карагандинской области сотнями.

2. Места древней выплавки руд и металлургического

производства, в целом сохранившиеся до наших дней в ви-

де поселений древних рудокопов (поселения Атасу, Улытау,

Суыкбулак, Шортандыбулак и др., в культурном слое которых

сохранились горные орудия, шлаки, кучи отсортированных

руд).

3. Места обогащения и флотации, сохранившиеся в ви-

де остатков древних оросительных сооружений, водоемов,

плотин, запруд, возле которых сохранились следы древнего

горного дела в виде сплесков, изношенных орудий труда.

4. Орудия из бронзы, позднее из железа, предметы во-

оружения и украшения, встречаемые при раскопках поселе-

ний и гробниц древних рудокопов».

Древняя металлургия в Центральном Казахстане полу-

чила развитие в период ранней бронзы и существовала до

средневековой эпохи. Наиболее массовое распространение

древнего горного дела и металлургии наблюдается в эпоху

бронзы, причем расцвет их падает на позднебронзовый век,

на период существования бегазы-дандыбаевской культуры.

В районе современного города Жезказгана рас-

полагаются поселения древних рудокопов и металлургов

Милыкудык, Соркудык, Айнаколь. Особую роль играло от-

крытое К. И. Сатпаевым крупное городище Милыкудык. По

заключению А. Х. Маргулана, Милыкудык сохранил мощ-

ный пласт культурных наслоений, образовавшихся с эпохи