Стр. 509 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

509
От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
1. Рудный Алтай 47. Петроглифы Северного Прибалхашья
известных памятника наскального искусства Северного
Прибалхашья – Бесоба и Калмакемель – наглядно иллю-
стрируют очерченный ход истории этого края.
На правом берегу реки Туранги, вдоль восточного
склона гор Семизбугу, на многие километры раскинулась Бе-
собинская равнина. На широком пространстве между двумя
правыми притоками Туранги равнина покрыта дайками ди-
оритовых порфиритов, возвышающихся над поверхностью
в виде невысоких гряд (до 2–3 м). Дайки вытянуты с севера
на юг, расположены параллельно с интервалами в 50–100 м
и пересекают всю равнину от подножия Семизбугу до низ-
кого берега Туранги. На вершинах даек, где сохранились
покрытые «пустынным загаром» крупные и ровные поверх-
ности, встречаются наскальные изображения. Местами ис-
пещренные древними рисунками вертикальные и наклонные
поверхности скал тянутся на десятки метров, образуя своео-
бразные галереи. Особенно много разновременных изобра-
жений на ближайших к руслу притока дайках, где встречают-
ся также каменные отщепы и орудия труда неолитического
времени. На удаленных от воды участках даже при наличии
прекрасных скальных «полотен» петроглифы выбивались
редко. Также немногочисленны на равнине памятники дру-
гих видов; кое-где вдоль русла притока между дайками, в
укрытых от ветров местах, видны руины поздних зимовок с
расположенными поблизости небольшими семейными клад-
бищами. Остатки крупного поселения (аула) XIX – начала
XX в., некрополь с каменными оградами-усыпальницами и
хорошо сохранившимся сырцовым купольным мавзолеем
расположены в устье ущелья, у истоков того же притока.
те темір мен ортағасырлардағы материалдық ескерткіштер
салыстырмалы түрде көп емес, ал петроглифтер бейне-
леу дәстүрінің жиі өзгеруі және көшіп-қону бағыттары
Сарыарқаның оңтүстік ылдиын бойлай өтетін халықтардың
тұрмыс-тіршілігінің өзіндік көрінісін айқындап береді.
Солтүстік Балқаш маңындағы әйгілі екі ескерткіш – Бесоба
мен Қалмақемел бұл өңірдегі терең тарихтың сырлы куәсі.
Тораңғы өзенінің оң жағалауында, Семізбұғы
тауларының шығыс беткейін бойлай Бесоба жазығы жатыр.
Тораңғыға құятын екі судың арасындағы кең алқапта жатқан
қыраттың үстінде аласа (2–3 м дейін) тау тізбектері тәрізді
диоритті порфириттердің геологиялық қыртыстар бар.
және Семізбұғының етегінен Тораңғы төмен жағалауына
дейін бүкіл жазықты солтүстіктен оңтүстікке қарай қиып
өтетін геологиялық қыртыстардың арақашықтығы
50–100 м. Геологиялық қыртыстардың төбесінде «тотық-
қан» кең әрі беттері тегіс жеерлерде жартас суреттер
кездеседі. Кей жерлерде көне заман суреттері салын-
ған тік және көлденең тас беттер өзінше галерея жасап
ондаған метрге созылады. Әр алуан кезеңнің бейнелері
аса көп кездесетін орын – судың өзенге құйылатын жеріне
жақын геологиялық қыртыстар, онда неолит дәуірінің тас
жаңқалары мен еңбек құралдары кездеседі. Судан алыс жер-
лерде, жартастың керемет «полотнолары» болса да петро-
глифтер аз. Жазықтағы ескерткіштердің басқа да түрлері
көп емес; геологиялық қыртыстардың арасындағы желден
қалқаланған кей жерлерге жақын арада орналасқан шағын
әулеттік қорымдары бар кейінгі қыстаулардың қалдықтары
көрінеді. XIX–XX ғ. басындағы ірі қоныстардың қалдықтары,
Бесоба. Петроглифті жартастар
Бесоба. Скалы с петроглифами