Стр. 510 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

510

Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы

1. Кенді Алтай

47. Солтүс iк Балқаш маңының петроглифтері

тас қоршаулармен-сағаналармен және жақсы сақталған

шикі кірпіштен қаланған күмбезді кесенемен бейіттер

кешені шатқалдың сағасында, сол тармақтың бастауын-

да жайғасқан. Семізбұғының етегінде және кең аңғарында

діни ғұрыптық тас қоршауларымен және стелаларымен көне

қорғандардың шағын топтары кездеседі.

Бесоба жазығының геологиялық қыртыстарында

кездесетін петроглифтердің жалпы саны мыңнан аздап қана

асады. Рельефте ескерткіштердің орналасуы мен олардың

топографиясы бір-бірінен көптеген жүзжылдықтарға алыс

тұрған жекеленген тарихи кезеңдерде адамдар бұл жерлерді

тұрақты мекендемегенін көрсетеді. Бұл жер неолит және

одан кейінгі қола дәуірінде өмір сүруге аса қолайлы болған

сияқты: б. з. д. II мыңжылдықтың қоныстары мен зират-

тары бұл жерден әзірше табыла қойған жоқ, бірақ Бесоба

жартас суреттерінің жартысынан көбі осы кезеңге жатады.

Қола дәуір өнерінде ат бейнесі басым; антропоморфтық

пішіндер қатысатын көріністер сиректеу болса да ат-

тар тізбегі және қос доңғалақты арбаның жалғыз пішіні

бейнені жан-жақтылығын танытады. Ерте сақ дәуірінің өте

сирек петроглифтері көлденең тегістіктерде кездеседі, олар,

әдетте, басқа дәуірлердің композициясынан оқшау тұрады.

Оларға бұғылардың, қабыланның әсем сұлбалары, сондай-

ақ көбінде кейінгі жаңаланған іздері бар ат тұяқтарының

бейнелері жатады. Бірақ, сақ дәуірінің суреттері мүлдем

жоқ, сірә, б. з. д. I мыңжылдықтың екінші жартысында Бесо-

ба алабында тұрақты тіршілік бұзылып, жартас суреттерін

салу дәстүрі үзілген сияқты.

Жартас сурет өнерінің келесі кезеңі ортағасырлық

көшпенділер шығармашылығымен байланысты. Бұл

кезеңде Бесоба жазығының геологиялық қыртыстарында,

Солтүстік Балқаш маңының, Жетісу мен Оңтүстік Қазақ-

станның басқа да ескерткіштері сияқты суретшілер өз

шығармаларын сала отырып, көне заман петроглифтерін

жаңалау және түрін өзгерту тәсілдерін пайдаланған. Мұндай

жартас «композициясының» («өзгертіп жасаудың») барын-

ша типтік нұсқасына сұлбалық кескіндермен жаңартылған,

салт аттылардың әбзелдік және фигуралық детальдарымен

толықтырылған қола дәуірі аттарының бейнелері жатады.

Ортағасырлық петроглифтердің көпшілігін талғаусыз

салынған ешкі, түйе және антропоморфтық бейнелер

құрайды, алайда жауынгерлік кейіптегі салт аттылардың

суреттері де кездеседі. Енді петроглифтердің айрықша

түр өзгешелігін бейнелердің әртүрлі белгілері көрсетеді,

олардың кейбіреулері ортағасырлардағы көшпелілердің

У подножия и в широких седловинах горы Семизбугу встре-

чаются небольшие группы древних курганов с ритуальными

каменными оградками и стелами.

Общее количество петроглифов на дайках Бесобин-

ской равнины едва ли превышает 1000 изображений. Рас-

положение памятников в рельефе и их топография указыва-

ют на неустойчивый характер обитания здесь в отдельные

исторические периоды, отстоящие друг от друга на многие

столетия. Наиболее благоприятные для жизни условия суще-

ствовали, по-видимому, в неолите и затем в бронзовом веке:

поселения и могильники II тыс. до н. э. здесь пока не найдены,

но более половины наскальных гравюр Бесобы относится

к этому времени. В искусстве эпохи бронзы доминируют

изображения лошади; картины с вереницами лошадей лишь

изредка разнообразят сцены с участием антропоморфных

фигур и единственное изображение двухколесной повозки.

Петроглифы раннесакской эпохи исключительно редки и

встречаются на хороших горизонтальных плоскостях, как

правило, обособленно от композиций других эпох. К ним

относятся изящные контурные фигуры оленей, пантеры, а

также – изображения конских копыт, многие из которых

имеют следы поздних подновлений. При этом совершенно

отсутствуют рисунки сакского времени, образуя видимый

разрыв в традиции наскального творчества и, вероятно, ус-

ловий регулярного обитания в долине Бесоба во второй по-

ловине I тыс. до н. э.

Следующий этап наскального искусства связан с твор-

чеством средневековых номадов. На дайках Бесобинской

равнины, как и на других памятниках Северного Прибалха-

шья, Семиречья иЮжного Казахстана, в этот период наряду с

созданием самостоятельных произведений художники часто

использовали прием подновления и видоизменения древних

петроглифов. К наиболее типичным вариантам таких на-

скальных «компиляций» относятся изображения лошадей

эпохи бронзы с подновленными силуэтами и дорисованны-

ми деталями сбруи и фигурками наездников. Большинство

средневековых петроглифов составляют безыскусные изо-

бражения козлов, верблюдов и антропоморфных изобра-

жений, но встречаются оригинальные гравюры всадников

воинственного вида. Особую разновидность петроглифов

теперь представляют изображения различных знаков, неко-

торые из которых, по-видимому, являются родоплеменными

тамгами средневековых кочевников. Заключительный пери-

од формирования наскальных галерей Бесобы относится к

XIX – началу XX в. и связан с расселением на территории