Стр. 503 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

503

От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана

1. Рудный Алтай

46. Поселения эпохи бронзы Центрального Казахстана

Тастан жасалған құйма қалыптар. Талдысай қонысы.

Қола дәуірі

Каменные литейные формы. Поселение Талдысай.

Эпоха бронзы

вянную каркасную основу, и только святилище и мастерская

по обработке металла были выложены из камня. Во время

раскопок возле плавильной печи большой интерес вызвали

находки кусков железной руды и многочисленных шлаков,

содержащих охристое железо. Археологи пришли к мнению,

что здесь помимо меди плавили и железную руду, которую

древние рудокопы добывали в месторождении Алабуга, рас-

положенном неподалеку.

В ходе раскопок и на поверхности трех поселений в

районе города Каркаралинска также были сделаны богатые

находки, включавшие многочисленные орудия древней ме-

таллургии, большой бронзовый нож и другие предметы, сре-

ди которых оказался и бронзовый слиток весом 8 кг.

Крупнейшим поселением протогородского типа явля-

ется Кент площадью 25–30 га, где плавили и медь, и железо.

В результате многолетних исследований ученые уста-

новили основные циклы процесса добычи и плавки метал-

лических руд. Руду добывали открытым и глубинным спосо-

бами. Наиболее рыхлые руды добывали обычно каменными

отбойниками и кайлами. Необходимым инструментом за-

бойщика были также каменные и роговые клинья. В случае

большой плотности руды применяли огневую проходку,

когда в забое разводили мощный костер и, резко обдав во-

дой раскаленную породу, разрабатывали разрыхленную по-

верхность дальше. Подбоем назывался метод, когда особо

плотное рудное тело обкапывали со всех сторон и навис-

шую руду отбивали большими молотами.

Археологи не раз находили скелеты древних рудо-

копов. Проходка в то время было делом весьма опасным, и

шахты нередко обваливались, несмотря на наличие подпо-

рок. Неподалеку от шахты, обычно у воды, куски руды сразу

же дробили и сортировали. Затем проводилось и «мокрое

обогащение» – измельченная руда тщательно промывалась.

Основная часть руды плавилась на поселении, куда ее

доставляли в специальных кожаных мешках. На этом работа

рудокопов завершалась, дальше принимались за дело мастера

по выплавке и литью. Перед выплавкой руду, которая хранилась

у мастеров в ямах-хранилищах, измельчали и обжигали. Плавка

происходила в специальных печах, остатки которых в боль-

шом количестве найдены на территории Центрального Казах-

стана как на поселениях, так и за их пределами. «Печи, распо-

ложенные на пологой прибрежной террасе, неоднократно

встречены нами в Центральном Казахстане, – пишет А. Х.

Маргулан, – очень много их в Каркаралинской степи. Благодаря

тому, что печи сооружены из больших гранитных плит, они

Ғалымдар көп жылғы тәжірибелер нәтижесінде ме-

талл кендерін өндіру мен балқыту үдерісінің негізгі кезеңін

анықтады. Кенді ашық және тереңдету әдісімен өндірген.

Ең жұмсақ кендер қарапайым жолмен тас шойбалға және

қайламен өндірілген. Забойшыға қажетті құралдар, сондай-

ақ тас және мүйіз сыналар болды. Кен қалыңдығы терең

болғанда отты ұңғыма қолданылған, забойда үлкен от жағып,

қатты қызған жынысты бірден сумен шайып, әрі қарай

жұмсарған бетінен кен шығарған. Ерекше тығыз кенді жан-

жағынан айналдыра қазып тастаған кезде қолданылатын

әдіс үңгіме деп аталған, салбырап тұрған кендерді үлкен

балғалармен ұрып түсірген.

Археологтар ежелгі кен қазушылардың қаңқаларын

әлденеше рет тапқан. Ол кезде ұңғылау өте қауіпті жұмыс

болған, тіреулері болғанына қарамастан, шахталар жиі

опырылған. Шахтаға жақын жерде кен кесектері, әдетте, суда

бірден ұсақталып, сұрыпталып отырған. Одан соң ұстылған

кен мұқият жуылып, «сумен байытылған».

Кеннің негізгі бөлігі арнайы тері қаптармен

қоныстарға жеткізіліп, сонда балқытылған. Осымен кен

қазушылар жұмысы аяқталып, әрі қарай балқыту мен

құюшылар шұғылданды. Балқытар алдында шебердің

қоймасында сақталған кен ұсатылып, күйдірілген. Балқыту

Орталық Қазақстан аумағынан мекендер мен олардың

сыртынан көп мөлшерде қалдықтары табылған арнайы

ошақтарда жүргізілген. «Жайпақ жағалаудағы террасаға

орналасқан пештер бізге Орталық Қазақстанда бірнеше

рет кездесті, – деп жазады Ә. Х. Марғұлан, – олар Қарқаралы

даласында өте көп. Пештер үлкен гранит жалпақ тастар-

дан қаланғанның арқасында жақсы сақталған. Қарқаралы