Стр. 551 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

551
От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
1. Рудный Алтай 51. Мавзолей Жоши-х н
бізге беймәлім. XV ғ. «Шаджарат әл-атрактың» («Түркілер
шежіресі») авторы сүйікті баласының өлімін астарлап
жеткізген Ұлық жыршы Шыңғыс ханның қайғысын бізге
былай жеткізді: «Көзіңнен саулап жас ақты, жүрегің мұңға
толды ма? Сенің шешендігің жүрегімді елжіретеді, Жо-
шым апат болды ма?». Автордың баяндағанындай, «Жошы
өлген соң 6 айдан кейін Шыңғыс хан өзі де бұл дүниемен
қоштасады». Баласы Жошы өзіне бағынбағандықтан оның
өліміне Шыңғыс ханның қатысы бар деген пікір басқа да
ортағасырлық авторлардың еңбектерінде айтылады. Бірақ
бұл оқиға туралы басқа нұсқалар да бар. XVI ғ. авторы
Өтеміс қажы өзінің «Шыңғыснама» деген шығармасында бұл
мәселеге бірер жол ғана арнаған, бірақ онда әке мен бала
арасында бәлендей қайшылықтың астары көрінбейді: «Жо-
шы хан оның балаларының үлкені болды. Ол [Шыңғыс хан]
[оған] үлкен әскер берді де Дешті Қыпшақ уәлаятын билеуге
жіберіп: «Ол жер сенің жылқыларыңның өрісі болсын» деді.
[Оған сондай-ақ] Хорезм уәлаятын берді. Жошы хан Дешті
Қыпшақ уәлаятында Ұлытауға жеткені белгілі. Бірде ол тауға
аңға шыққанда, оған бір үйір киік кез болды. Олардың ізіне
түсіп, садақпен атып келе жатқанда аттан құлап, мойыны
үзіліп өлді». Қалай болғанын дәл айту мүмкін емес. Белгілі
зерттеуші Б. А. Ахмедов былай деп атап көрсетеді: «Мұнда
тек Жошының өлген жеріне – Ұлытауға мән беру керек. Ал
ол замандарда аңға шығу — жек көрген адамнан құтылудың
бірден-бір тәсілі болған».
Жошының өлген жері дәл осы Ұлытау екеніндігін
аңыздар да, халық жады да, кесене аты да айтады. Жо-
шы хан кесенесінің тарихы туралы жазба деректер-
де ешқандай мәлімет жоқ. Ол алғаш рет XVI ғ. Бұхар
билеушісі Абдаллах 1582 ж. көктемде Ұлытауға жасаған
жорығында, күндердің бір күнінде «Жошы хан мазарының
алдына» демалуға тоқтағанында аталады. XIX ғ. аяғында
орыс саяхатшысы Ю. Шмидтің есебінде кесененені «көк
жылтыраған кірпіштен шар тәрізді күмбезін қойып, қызыл
кірпіштен Жошы ханның моласын қалаған» деп атап
көрсетеді. Ә. Х. Марғұланның басшылығымен археологтар
шикі кірпіштен қаланған сағананы ашу кезінде Жошы хан
кесенесінің едені астынан темір шеге пайдаланылған ағаш
табыт пен бір қолы жоқ адам қаңқасының қалдығы табыл-
ды. Өлген адам киімімен жерленген. Сондай-ақ сағанадан
мал сүйектері, түйенің бас сүйегі, тері үзігі, мата және туга
белгілері табылды. Жошының өлімі туралы жазба деректер
мен аңыз деректерін талдай отырып, Ә. Х. Марғұлан кесене
1228 ж. тұрғызылған және онда Жошы ханның өзі жер-
считая Чингис-хана виновным в смерти сына, неизвестно.
Автор сочинения XV в. «Шаджарат ал-атрак» («Родословная
тюрков») донес до нас пронзительные строки о горе отца,
услышавшего в словах поэта Улуг-Джирчи страшный намек
на гибель любимого сына: «Твой глаз проливает слезы, разве
сердце твое наполнилось? Речь твоя заставляет рыдать серд-
це, разве Джучи умер?» Как повествует автор, «через 6 месяцев
после смерти Джучи-хана Чингиз-хан сам распрощался с ми-
ром». О том, что Чингис-хан был якобы причастен к смерти
Джучи, проявлявшего непокорность, говорится и в некото-
рых других работах средневековых авторов. Но существуют
и иные версии интерпретации тех событий. В «Чингиз-наме»
Утемиш-хаджи, автора XVI в., им посвящены лишь несколько
скупых строк, но в них нет и тени намека на противостоя-
ние между отцом и сыном: «Йочи-хан был старшим из его
сыновей. Он [Чингиз-хан] дал [ему] большое войско и от-
правил, назначив в вилайет Дашт-и Кыпчака, сказал: “Пусть
будет пастбищем для твоих коней”. Дал [ему также] вилайет
Хорезма. Когда Йочи-хан направился в вилайет Дашт-и Кып-
чака, он достиг Улуг-Тага, который известен. Однажды, когда
он охотился в горах, ему повстречалось стадо марал-кииков.
Преследуя его и пуская стрелы, он свалился с коня, свернул
себе шею и умер». Так ли это было, установить невозможно.
Как отметил известный исследователь Б. А. Ахмедов, «здесь
следует только обратить внимание на место гибели Джучи –
Улуг-Таг, ведь охота в те времена была часто практикуемым
способом избавления от нежелательного человека».
О том, что местом смертиЖоши-хана был именно Улы-
тау, говорят и народные легенды, и название мавзолея, об исто-
рии создания которого сведений в письменных источниках
нет. Впервые он упоминается лишь в XVI в. в связи с походом
на Улытау весной 1582 г. бухарского правителя Абдаллаха, ко-
торый останавливался на отдых «перед мазаром Джучи-хана».
В конце XIX в. в отчете русского путешественника Ю. Шмидта
мавзолей упомянут как «могила хана Джуса, которая сложена
из красного кирпича с шарообразным куполом из синих
глазурованных кирпичей». Археологами под руководством
А. Х. Маргулана при раскопках сырцового склепа под полом
мавзолея Жоши-хан были обнаружены остатки деревянного
гроба с железными гвоздями и скелет человека, у которого
отсутствовали кости одной руки. Умерший был похоронен в
одежде. В склепе также были обнаружены кости животных, че-
реп верблюда, фрагменты кожи, ткани и знамени (ту-
га). Анализируя сведения из письменных источников и
легенд об обстоятельствах смерти Жоши-хана, А. Х. Маргулан