Стр. 542 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

542 Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы
1. Кенді Алтай50. Алаша х н кесенесi
ханның моласы көрінеді. Бейітті, шындығында, осындағы
көшпенділердің барлығы да айрықша қастерлейді, алыста
тұратын қырғыздар мұнда тәу ету немесе құрбандық әкеліп
шалмақ түгілі мұндай ескерткіш бар екенін де білмейді».
Алаша хан кесенесі Орталық Қазақстандағы орта-
ғасырлық кесенелердің ішіндегі ең жақсы сақталған не-
сене болып есептеледі. Бұрын соңды Дала мұндай ірі әрі
ұлы ғимарат құрылысын көрмеген. Кесене қарапайым 16
гранды барабанды айқын күмбез бен порталдың дамуы-
мен көрнекті порталды-күмбездің түрін көрсетеді. Оның
сыртқы көлемі жоспарда 9,8 × 12 м, биіктігі – 6,9 м, күмбезге
дейінгі жалпы биіктігі – 10,4 метрді құрайды. Терең аркалы
текше ғимараттың негізгі фасадын алып жатыр. Жоғарғы
бөлігі ХІХ ғасырда-ақ бұзылған. П үлгісіндегі белдеуді
сәнді бұрышты бағаналы кіре-беріс текшедегі арканы
жақтаушаға салып, «өрілген» геометриялық өрнектермен
қашап жасалған күйдірілген сары балшық плитасымен
толтырылған. Қалған фасадтар өрнекпен қаланған және ірі
сегіз қырлы жұлдызды қарапайым геометриялық өрнекпен
қашалып, үлкен күйдірілген сары балшықты плиткамен
қапталған.
Ғимарат сапалы күйдірілген кірпіштен салынған.
Ғимараттың құрылысына лай балшық пайдаланылған.
Лай жасау үшін осы жердегі төбеден топырақ алса, ал
кірпішті қалыпқа құйып, күйдіріп, кептірді, оның бар-
лығы құрылыстан алыс жерде жасалды. Құрылыс бары-
сында әртүрлі кірпіштер қолданылған. Дәстүрлі шар-
шылы кірпішпен бірге тікбұрышты кірпіш те молынан
пайдаланылған. Кірпіш түрлерінің көбі – қою қызыл, бірақ
кейбір тікбұрышты кірпіштер – ашық-қоңыр, ал фасадтың
сәнді кірпіштері – ақшыл, сарғыш-қызғылт, ақшыл көк, жа-
сыл реңді.
Кесене фасадының аса мазмұнды сәнделгені байқа-
лады, ауқымды композициясы ықшам әрі үйлесімді. Ал сыр-
тынан қарағанда қарапайым, көлемді де шомбал болып кө-
рінгенімен, ішкі жағы кең әрі жеңілдігімен таңғалдырады.
Табалдырықты аттап ішке кірген адам кең, саф ауалы
жарық дүниеге енгендей болады. Бір көргеннан-ақ жоғарғы
шошақ сүйір аркалы-текше әуен ырғағындай баурап алады.
Шаршы құрылыстың ішкі қабырға-бетін жиілете сындыра,
оның ішкі кеңістігіне кеңейткендей түр бере отырып, оның
ішінен сегіз қырлы аудан жасайды және үстіне аркалық,
бұрыштарына пилондық көрініс береді. Ашық күндері
тастөбедегі күмбезден саңылау түсіп, терезеден және арка
мен жарық қоңыр түске түскен ақ дақты текшеден түсетін
народа. Могила действительно высоко чтима всеми здешни-
ми кочевниками, но дальние областные киргизы не только
никогда не ездят сюда на поклонение или для принесения
жертвоприношения, но ничего и не слыхали, ничего не зна-
ют об этом памятнике».
Мавзолей Алаша-хан и в наше время считается самым
замечательным из сохранившихся средневековых мавзолеев
Центрального Казахстана. До его постройки степь не видела
такого крупного и величественного здания. Мавзолей пред-
ставляет собой ярко выраженный портально-купольный тип
сооружения, с развитым порталом и выразительным сферо-
коническим куполом на простом 16-гранном барабане. Его
внешние размеры в плане составляют 9,8 × 12 м, высота от
земли до верха стен – 6,9 м, общая высота до верха купола
– 10,4 м. Портал с глубокой арочной нишей занимает весь
главный фасад здания. Верхняя часть его разрушилась еще
в XIX в. Арку входной ниши с декоративными угловыми ко-
лоннами обрамлял П-образный пояс, заполненный резны-
ми терракотовыми плитами с геометрическим орнаментом-
«плетенкой». Другие фасады украшены узорной кладкой и
фризом, облицованным большими терракотовыми плитами
с простым резным геометрическим орнаментом из крупных
восьмиконечных звезд. Узкие полосы из поливных кирпичей
бирюзово-голубого цвета обрамляют фриз снизу и сверху,
над ним устроен слегка выступающий карниз.
Здание добротно выстроено из обожженного кирпича
очень высокой прочности. Кладка велась на глиняном растворе.
Глину для раствора брали здесь же, на холме, а кирпич формо-
вали, сушили и обжигали у реки, на значительном расстоянии
от постройки. Виды кирпичей, использованных при строитель-
стве, разнообразны. Кроме традиционного квадратного, ши-
роко применялся и прямоугольный кирпич. Преобладающий
цвет кирпичей – темно-красный, но некоторые разновидности
прямоугольного формата имеют светло-коричневые тона, а де-
коративные кирпичи узорной кладки фасадов – бледные, поч-
ти белые, с желтовато-розовыми, бледно-сиреневыми и даже
зеленоватыми оттенками.
Декоративное убранство фасадов мавзолея выглядит
сдержанно и не нарушает впечатления благородной просто-
ты и лаконичности его объемной композиции. Но, строгий и
массивный снаружи, он поражает неожиданным простором и
легкостью внутри. Перешагнув порог, вошедший оказывается
в пространстве, наполненном воздухом и светом. С первого же
взгляда покоряет почти музыкальный ритм высоких стрельча-
тых арок-ниш. Ломая плоскости стен квадратного в плане по-