Стр. 532 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

532

Айранбай (Бескүмбез) кесенесі. ХІХ – ХХ ғасырдың басы. Оңтүстіктен түсірілген көрінісі (сол жақта) және кесененің ішкі бөлігінің көрінісі

Мавзолей Айранбай (Бескумбез). XIX – начало XX века. Вид с юга (слева) и фрагмент интерьера

Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы

1. Кенді Алтай

48. Ұлытау тарихи өңірі

мешіттер мен тұрғын үйлер күйдірілген кірпіштен салына ба-

стады.

Ата-бабалардың рухын құрметтеуде қабір ба-

сына ескерткіштер тұрғызуға көшті. Ауқатты адамдар

кесенелерді күйдірілген кірпіштен салды. 1863–1866 жж.

салынған Дүзен Сандыбаевтың кесенесі – соның жарқын

үлгісі. Оның тапсырыс берушілері – Сандыбаевтар отба-

сы, құрылысшы Сералы Еламанұлына салынатын ғимарат

Алаша ханның кесенесіне ұқсайтын болсын деген шарт

қойды. Түркістан қаласында шамалы уақыт оқып келген-

нен кейін Еламан үш жылдың ішінде күйдірілген кірпіштен

Алаша хан кесенесінің көшірмесін салып бітіреді. Кесене

құрылыстың өркендеу кезеңі ХІХ ғ. аяғы – ХХ ғ. басына

келеді. Халық шеберлері ортағасырлық сәулет мұрасын

шығармашылықпен игерді, құрылыс әдістері жаңа интер-

претация алды және жаңа талпыныспен ұштасып, жаңа

заманның дала архитектурасы қалыптасуының біртұтас

үдерісіне үйлесті.

Бірақ, ХХ ғ. атеистік билік келгеннен кейін, қабір

үстіне сәулет ескерткіштерін орнату мүлде дерлік тыйыл-

ды. Кеңес заманындағы ең кейінгі дала ескерткіштерінің

біріне 1922 ж. күйдірілген кірпіштен салынған Мақат

кесенесі жатады. Осы портал-күмбезді кесененің сәулет

өнерінің құндылығымен қатар тағы бір ерекшелігі бар,

мұнда адамды ескі зороастризм салты бойынша жерле-

ген. Мұндай жерлеулер сағана деп аталады және мұндай

сағаналардың бұл өңірде он шақтысы бар. 1930-шы жж. ба-

кий пример – мавзолей, построенный в 1863–1866 гг. над

могилой Дузена Сандыбаева. Заказчик – семья Сандыбаевых

поставила условие строителю Сералы Еламанулы постро-

ить здание, подобное мавзолею Алаша-хан. После кратко-

временного обучения в городе Туркестане Сералы за три

года создал уменьшенную копию мавзолея Алаша-хан из

обожженного кирпича собственного изготовления. Расцвет

мавзолейного строительства пришелся на конец XIX – на-

чало XX в. Народные мастера творчески осваивали наследие

средневекового зодчества и создавали произведения, в кото-

рых архитектурные идеи и строительные приемы прошло-

го получали новую интерпретацию и сочетались с новыми

тенденциями в едином процессе формирования степной

архитектуры нового времени.

Наступивший ХХ век принес много бед и испытаний.

С приходом атеистической власти развитие мемориально-

культового зодчества в регионе замедлилось. Один из по-

следних степных памятников из жженого кирпича – мавзо-

лей Маката, построенный уже в советский период, в 1922 г.

Это портально-купольное сооружение кроме архитектурной

ценности представляет интерес тем, что в нем захоронения

производились по обрядам, восходящим к древним зороа-

стрийским традициям. Сооружения с такими захоронени-

ями называются сахана (сагана) и ныне их насчитывается

в регионе около десятка. К началу 1930-х гг. строительство

надгробных архитектурных сооружений практически пол-

ностью прекратилось.