Стр. 522 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

522 Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы
1. Кенді Алтай48. Ұлытау тарихи өңірі
табылды. Ғалымдардың тұжырымдары бойынша мұнда ірі
металлургиялық орталықтарының бірі жұмыс істеген. Айбас
дарасы ескерткішіне 1970-ші жж. басында жүргізілген қазба
жұмыстары кезінде қыш қалдықтарымен қатар сән-салтанат
заттары табылды, мәселен, алтын білезік, сондай-ақ басқа да
олжалар, осы ескерткіштің кейінгі қола дәуіріндегі Беғазы-
Дәндібай мәдениетіне жататынын меңзейді.
Ұлытау-Жезқазған өңірінде ерте темір дәуіріндегі
ескерткіштер аса көп. Олар мұртты қорғандар деп аталады.
Әсіресе Өрезайыр мен Жанайдар қорғандарына өзгеше сипат
тән. Зерттеушілер бұл ескерткіштерді жылқы өсіруші халықтың
жылқыны пір тұту, күн мен отқа табыну ғұрыптарымен
сабақтастырады. Кейбір ғалымдар қорғандардың шығысқа
бағытталуын жазғы және қысқы күннің тоқырауымен және
көктемгі, күзгі күннің теңелуімен байланыстырады және олар
өзіндік обсерваторияға іспеттес.
Түрік кезеңі тақтатастан қаланған ғұрыптық құ-
рылыстарымен ерекшеленеді. Ғылыми әдебиетте олар «дің»
деп аталады. Аса әйгілісі Шығыс Қазақстан облысындағы
Қозы-Көрпеш – Баян-сұлу құрылысы. Ұлытау өңірінде
осыған ұқсас ескерткіштің тұтас қатары бар. Домбауыл
«кесенесі» және Дің моласы – Қозы Көрпеш-Баян сұлудың
өзгеше «көшірмесі» аса көрнекті ғимарат болып табылады.
Кейбір қирауларға қарамастан, Дің моласы осы құрылыстар
типтес ғимараттардың архитектуралық пішіні мен маңызды
құрылымдық ерекшеліктері туралы толық көрініс береді.
Сондай-ақ, Қосүйтас (Қыз моласы), Үйтас және т. б. тас
құрылыстар да қызығушылық тудырады. Осы дәуірге тас
қоршаулары мен балбалдарымен түрік және қыпшақ
большое количество каменных орудий: нуклеусы, скребки,
ножи, проколки, наконечники копий. Учеными обнаружены
и исследуются несколько палеолитических стоянок Жама-
найбат. Большой интерес представляют памятники мезолита
и неолита, из которых наиболее значительными являются
стоянки у слияния рек Талдысая и Жезды: Аякбулак, Токтаул.
При раскопках стоянки Токтаул в 2002–2004 гг. на вскрытой
площади в 100 м 2 обнаружено около 10 тыс. каменных пред-
метов, изготовленных нашими далекими пращурами.
Особо значительными памятниками бронзового века
являются древние рудники, исследования которых показали,
что здесь были выработаны миллионы тонн руды. Руда, из-
влеченная из Жезказганских месторождений, обогащалась, а
затем плавилась в металлургических печах. Полученная про-
дукция и изделия из нее использовались не только в своей
округе, но и экспортировались в дальние края.
Ко второй половине I тыс. до н. э. относятся могиль-
ники Айбас-дарасы, Жанайдар, Уйтас (Айдос), Талдысай. Рас-
копки их дали богатый материал. На последнем, начиная с
1992 г., в течение нескольких сезонов проводились археоло-
гические изыскания. Здесь обнаружено большое количество
остатков жилых помещений, производственных мастерских,
металлургических печей, обломки кухонной посуды. Ученые
пришли к выводу, что здесь функционировал один из круп-
ных металлургических центров. Проводившиеся в начале
1970-х гг. раскопки в Айбас-дарасы, где кроме остатков ке-
рамики были обнаружены и предметы роскоши, например
– золотой браслет, а также другие находки, привели иссле-
Жезді өзенінің алабы
Долина реки Жезды
Алтыншоқы төбесінен көрініс. Артқы көріністе Едіге тауы
Вид с вершины Алтыншокы. На дальнем плане гора Едыге