Стр. 64 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

64

Шаңкелмес тауы. Арғы көріністе Зайсан көлі

Гора Шанкельмес. На дальнем плане озеро Зайсан

жерде – тас пен жартас арасында, жылғалар мен аспанда

біреуі біреуінен тығылып, біреуі біреуін аңдып тіршілік етеді.

Шоқы түбі мен жағалауда және батыс жағында

ерекше әлем-жәлем саз қалдығы көзге түседі. Шоқан

Уәлихановтың жақын досы, осы өлкені зертеуші Гри-

горий Потанин 1863 ж. мұнда келіп: «Төбеге темір

тотығынан қызыл және сары түске боялған әрі сумен

шайылған саз үйіндісі жалғасып жатыр. Оларды көптеген

сай-жыралардан жеке-жеке қиылған конус тәрізді және

тіпті кегль секілді бөлшектенген. Мұны орыстар “саз” десе,

қырғыздар “керіш” деп атайды», – деп жазады.

Саз әлемі – ерекше әлем. Оның терең жырасынан,

қаракөлеңкелі тар үңгірлерінен түлкі зытып шығады. Әрине

қасқыр да, құстар да аз емес. Кей-кейде Зайсан ойпаңының

«Сары кітабының» тозаң басқан парақтары үстінен тағы

бір кітап – Қызыл кітап кейіпкерлері: ұбақ пен қарабауыр

бұлдырықтың шағын тобы екпіндей ұшып өтеді.

Қоршаған табиғаттың ғажайып әлеміне таңырқай

отырып, оның негізгі қазынасы – Зайсан көліне де жеттік.

Үлкендігі жағынан Еуразияда Каспий, Байкал, Балқашжәне басқа

көлдерден кейін алтыншы орын алатын Зайсан көлі – Еуразия

құрылығындағы ежелгі көлдердің эталоны, айналасы аңызға

толы Еуразия көлдерінің арғы тегі. Ежелгі көшпенділер

мен алғашқы жиһанкездер Еуразия кіндігіндегі жаратылы-

сы ерекше көлді өздерінше атады. Оның қызыл жарларын

көрсетіп, Қызыл Пу; қазақ руының атымен Алдияр, теңізбен

салыстыруға тұрарлық көл ретінде Теңіз; Зайсанг Нор неме-

се жай ғана Зайсанг деп те, ал кейіннен «асыл көл» дегенді

білдіретін Зайсан деп те атады. Алайда барлық атауының

ішінде ең әсерлісі – «Хут Хуту Нор» – «қоңыраулы көл» не-

травы погуще, – прыткие ящерицы, на каменистых голя-

ках – такырные круглоголовки. Ящерки внезапно на бегу за-

мирают, и ничто уже, кроме быстрых птичьих глаз, не вы-

дает в них живого существа.

Над открытой ветрам вершиной Шанкельмеса по-

стоянно висят острокрылые крестики мелких соколков,

планируют редкие в Казахстане канюки-курганники, обыч-

ны силуэты парящих коршунов, выслеживающих сусликов

или снулую рыбу по берегам, а также изредка пролетающие

стремительно соколы-балобаны. Здесь всюду – среди кам-

ней и скал, по расщелкам и в небе – кто-то от кого-то пря-

чется, кто-то за кем-то охотится.

У основания сопки, по берегу и западнее пламене-

ют цветистые причудливые останцы глин. Побывав здесь в

1863 г., исследователь этих краев, ближайший друг Чокана

Валиханова Григорий Потанин писал: «К холму примыкают

глинистые наносы, окрашенные окисью железа в красный

и желтый цвет и размытые водой. Многочисленные овраги

раздробили их на отдельные усеченно-конические, кони-

ческие и даже кеглеобразные формы. Русские называют эти

наносы “глинкой”, а киргизы “керчью”».

Глиняный мир – особый мир. Из расселин его, из гро-

тов, залитых тенью, нет-нет да выскочит лисица. Не редкость

волк и, конечно, птицы. Время от времени над опаленными

страницами «Желтой книги» Зайсанской впадины стреми-

тельно пролетают герои из другой книги – Красной: стайки

саджи и чернобрюхие рябки.

Любуясь и наслаждаясь удивительным миром окру-

жающей природы, мы подошли к главному его сокровищу –

озеру Зайсан. Тому самому, что по величине своей в Евразии

Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы

4. Зайсан ойпаты