Стр. 180 - ТОМ2

180 Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындары атласы
1. Кенді Алтай
ның атласы
68. Іле Ала уы
бұлыңғыр-көгілдір түсімен өзіне тартады. Үлкен сейсмогендік
құлаудан 2000 жыл бұрын пайда болған Үлкен Алматы
(тереңдігі 40 м) өзені Алматы тұрғындары үшін негізгі ауыз
судың қайнар көзі болып табылады. Бүгінгі Есік көлі – 1963 ж.
болған күшті сел ағынының соққысынан тасыған бұрынғы ірі
су қоймасының қалдығы. Кейіннен бұзылған табиғи бөгеттің
орнына жаңасы салынды, қазір көл өзінің бастапқы қалпына
келіп жатыр.
Іле Алатауы орталық бөлігінің биік кең ауқымды
өрісі (900 метрден 4979 метрге дейін), табиғи-климаттық
фактор мен алуан түрлі биогеографиялық кешендердің
үйлесімділігі, ландшафтардың бірегей құбылмалы түсі
мен табиғат құбылысының алуан түрлілігі табиғаттың
қайталанбас суретін көрсетеді. Таудың бірегей ерекшелігі
мынада: бір күннің ішінде барлық ландшафтты жерлер-
ге, дала кеңістігіне, жүздеген, мыңдаған километр қылқан
жапырақты шырша аралас ормандарға, шөл далаға қызықты
саяхат жасауға болады.
Әрбір тік тұрған белдеулердің, әрбір экожүйенің өзіне
тән биологиялық алуан түрлілігі бар. Алматы маңында тау
жазықтығы, орманды таулар, шөл далалы жерлер де бар. Түрі
онша байқалмайтын жусан, жусан-дәнді өсімдіктер көктемде
өте тартымды, баданалар, қаз баданалар жұлдызшалары
алатаудың ақ крокус гүлдерімен жалғасып жатады, ірі сиякөк
жыланқияқ (ирис) ерекше көз тартады.
Таудың төменгі етегі (1000–1700 м) жапырақты
ормандардан моншақ тағып тұрғандай, бұл – солтүстік
Тянь-Шаньның өсімдік дүниесінің ерекше бір сипаты бо-
лып табылады. Көктемде бұл жер гүлденіп келе жатқан
қызғылт ала кестелі жемісімен, күзде – піскен өрігімен және
алтын көк терегімен көз қуантады. Бұл орманда Сиверс
алма ағашы мен жабайы өрік басым, олар өзінің иісімен,
үлкендігімен, дәмділігімен, суыққа төзімділігімен, зиянке-
стер мен ауруға шыдамдылығымен ерекшеленеді. Алма мен
өріктің бұл түрлері мәдени сорт ретінде дүние жүзіне әйгілі
және болашақта жаңа түрлерін ойлап табудағы тектік қор.
Іле Алатауындағы орман белдеуі өсімдіктер дүниесіне
өте бай – олардың 600-дей түрлері бар. Солардың ішіндегі
бірегей ірі жапырақтары мен қызғылт шоғыр гүлдері бар
бұйра Мушкетов бұтасы. Бұл жалпақ жапырақты ормандар-
да бұрыннан келе жатқан сирек кездесетін қоңырау тәрізді
эндемик – Іле Алатауының Қаскелеңнен Түргенге дейінгі
орталық бөлігінің шектеулі жерінде ғана өседі. Сәуірдің
аяғы мен мамырдың басында бұйра Мушкетовпен бірге әсем
Островский қызғалдағы гүлдейді. Қызыл кітапқа енгізілген
В каждом из вертикальных поясов, в каждом типе эко-
систем существует свой набор определенных компонентов
биоразнообразия. Окрестности Алматы расположены на
подгорной равнине и в лессовых предгорьях, в пустынно-
степном поясе. Неприметная с виду полынная и полынно-
злаковая растительность привлекательна практически толь-
ко весной, когда здесь обильно цветут луковичные, золотятся
звездочки гусиных луков, перемежающиеся белыми цветка-
ми крокуса алатауского, мелькают крупные сине-фиолетовые
ирисы.
Нижнюю часть гор (1000–1700 м) опоясывает раз-
ноцветное ожерелье лиственных лесов – один из наиболее
характерных и оригинальных типов растительности Север-
ного Тянь-Шаня. Весной они радуют взор ажурным бело-ро-
зовым кружевом цветущих плодовых, осенью – багрянцем
листвы абрикоса и золотом осин. Доминанты этих лесов
– яблоня Сиверса и дикий абрикос – отличаются богатым
разнообразием по размерам, окраске, консистенции и вкусу
плодов, а также высокой устойчивостью к заморозкам, бо-
лезням и вредителям. Оба вида хорошо известны в мире как
прародители множества существующих культурных сортов
и перспективный генофонд для создания новых.
Пояс этих лесов в Заилийском Алатау отличается
самой богатой флорой из всех поясов вертикального про-
филя – не менее 600 видов. В их числе такие уникальные и
эндемичные растения, как курчавка Мушкетова – оригиналь-
ный кустарник с крупными листьями и обильными кистями
розоватых цветков. Этот реликт широколиственных лесов
третичного периода, узколокальный эндемик, встречается
на ограниченной площади центральной части Заилийского
Алатау – от Каскелена до Тургена. Рядом с курчавкой в конце
апреля и в мае расцветает элегантный тюльпан Островского.
Алые цветки с контрастным черным или желтым центром ха-
рактерны для типичной формы этого северотяньшаньского
эндемика, занесенного в Красную книгу.
Осенью крупными сине-фиолетовыми плодами и ба-
грянцем осенней листвы выделяется барбарис круглоплод-
ный, оригинальными плодами алой, оранжевой и темно-си-
ней окраски – различные виды жимолостей. Сочной зеленью
крупных листьев и желтизной цветков выделяются заросли
бузульника, почти двухметровой высотой – белые свечи
эремуруса мощного. В народе его называют ласково «горная
красавица». Корни их, похожие на небольших осьминогов,
содержат сахар и высококачественные клеящие вещества. Из-
давна народы Казахстана и Средней Азии изготавливали из