Стр. 183 - ТОМ2

183

От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана

1. Рудный Алтай

68. Заилийский Ала у

камни; лишь изредка его добычей становятся сурки. Круп-

ные копытные – козлы, маралы, косули – при появлении

медведя только отбегают на незначительное расстояние, и

иногда можно наблюдать, как они пасутся с ним рядом на

сочных лужайках.

Из птиц в полосе лиственных лесов обитают большая

синица, сорока, черная ворона, седоголовый щегол, коро-

стель, маленькая совка сплюшка. На галечниковых островках

и по берегам рек гнездятся маскированная и горная трясо-

гузки. На крупных камнях и под водотоками строят свои мас-

сивные, почти шарообразные гнезда изо мха бурая и обык-

новенная оляпки, по-казахски называемая «су шымшик», т. е.

«водяной воробей», из-за того, что они прекрасно ныряют,

плавают и добывают себе корм, передвигаясь по дну реки.

У грохочущего водопада часто можно услышать звонкую

флейтовую песню синей птицы. Этот представитель индо-

гималайской фауны довольно редок, гнездится только в го-

рах Тянь-Шаня, поэтому занесен в Красную книгу Казахстана.

Пояс темнохвойных, или еловых лесов – важнейший

элемент ландшафта в нашем регионе. Ель Шренка, ареал ко-

торой лишь незначительно выходит за пределы Тянь-Шаня,

отличается особой красотой, высотой и стройностью. Узкоко-

ническая крона до 40–50 м высотой, горизонтальная корневая

система и долголетие (200–300, а то и 500 лет!) – качества, обе-

спечивающие привлекательность и полезность ельников как

почвоохранно и водозащитных лесов, очищающих воздух и

оздоровляющих климат. По склонам ущелья ельники густыми

массивами поднимаются до 2500 м над уровнем моря, а иногда

и выше – до 2700–2800 м. Характерными спутниками ели явля-

ются оригинальные орхидеи (гудайера ползучая и ладьян трех-

надрезный), нежные цицербита и кодонопсис с лазоревыми

и светло-голубыми цветками, различные виды грушанок. Эти

растения, характерные для густых сомкнутых ельников, состав-

ляют древнее ядро флоры темно-хвойных лесов. В поясе ель-

ников встречаются редкие виды, занесенные в Красную книгу

Казахстана: ревень Виттрока, желтушникшафранный, хохлатка

Семенова, ястребинка кумбельская. Еловые леса нуждаются в

бережном отношении и особой охране.

С ельниками тесно связаны многие виды животных.

В любое время года здесь можно встретить белку-телеутку,

основной корм которой составляют еловые семена. Обитает

здесь и туркестанская рысь, охотящаяся на зайцев и сурков,

а также на детенышей копытных. Незабываемое впечатле-

ние производит встреча с маралом; особенно великолепны

самцы с величественными рогами. Открытые участки облю-

жабық ұя көруге болады, мұнда құс емес, таңғаларлық аң –

орман қарақасын көруге болады. Үлпілдек құйрығы мен

сарғыш түсіне қарап оны кішкентай тиінге ұқсатуға

болады. Көктем мен күзде орман және шабындық дала-

ларда қоңыр аюдың бір түрі тянь-шаньдық аю кездеседі.

Жұмсақ мінезді бұл аю көбіне өсімдіктермен, құнарлы

шөптермен, жеміс-жидектермен қоректенеді. Ол алма-

ны өте жақсы көреді, ескі биік алма ағаштарына шығып

алады. Ол үлкен тастарды аударып, ондағы жәндіктер мен

кесірткенің тұқымдарымен қоректенеді, тек кей-кезде ол

суырды азық етеді. Ірі тұяқтылар – ешкі, марал, еліктер –

аюды көргенді біраз үркіп қашады да, енді біраздан кейін

бірге жайылып жүреді.

Жапырақты орманды алқапта құстардан – сары

шымшық, сауысқан, қара қарға, пайыз торғай, шәукілдектер

мекендейді. Өзен жағалаулары мен аралдарда тау қара тамақ

торғайы ұя салады. Ірі тастар мен су жолдарының асты-

на мүктен су шымшықтар өздерінің шар тәрізді мықты

ұяларын салады, өйткені олар суда жақсы жүзеді, сүңгиді

және азықтарын су түбінен де ала алады. Сарқыраманың жа-

нынан көк құстың әсем үнін естуге болады. Бұл үнді-Гималай

фаунасының өкілі сирек кездеседі, тек Тянь-Шань тауларын-

да ғана ұялайды, сондықтан Қазақстанның Қызыл кітабына

енгізілген.

Біздің аймақтағы ландшафттың маңызды элементі –

қара қылқан жапырақты немесе шыршалы ормандар. Тянь-

Шаньнан сәл шығып тұратын Шренк шыршасы ерекше сым-

батты да әдемі, биік. Биіктігі 40–50 м дейін, тамыры тереңге

жайылған және ұзақ (200–300, кейде 500 жыл) жасайды. Бұл

шыршалар жер асты қыртысын, ормандарды су ағынынан,

желден қорғап, ауаны тазартып, климатты сауықтырады.

Шыршалар шатқалдың бөктерімен теңіз деңгейінен 2500 м,

кейде 2700–2800 м биіктікке дейін көтеріледі. Шырша-

лармен қатарлас орхидея (өрмелеуші торжапырақ пен үш

сыздық маржантамыр), ашық-көк түсті және көкшіл нәзік

цицербиттер мен өсімдіктердің басқа да түрлері өседі. Бұл

өсімдіктер қалың шыршаларға тән қылқан жапырақты ор-

мандар флорасының өзегін құрайды. Шыршалар белдеуінде

Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген өсімдіктердің си-

рек түрі: Виттрок рауғашы, ақбас шөп, Семеновтың айдар

шөбі, күмбел саршатыры бар. Шырша ормандары ерекше

күтім мен қорғауды қажет етеді.

Шыршалармен көптеген жануарлар түрінің байла-

нысы бар. Жылдың кез-келген уақытында телеуіт тиінін

кездестіруге болады, олардың негізгі азығы шырша