Стр. 311 - ТОМ2

311
Көне дәуір суреттері, негізінен алғанда «күн
бастылардың» бейнесі топтасқан жерлерде (IV–V топтарда)
жаппай жаңартыла бастады. Мұнда жаңа құдайдың бейнесі
пайда болды, орта ғасырлық шеберлер олардың мазмұнын
өз түсініктерінше өзгерте отырып, алдыңғылардың
суреттеріне толықтырулар енгізді. Әскери жекпе-жек-
тер, қоршап аң аулау және көшіп-қону көріністері дала
халықтарының күнделікті өмірінің мазмұнын білдіреді.
Өзгеше көзге түсерлік бейне – үстінде адам отырған піл, бұл
бейне Ұлы Жібек жолы дәуіріндегі елдердің өзара мәдени
алмасудың айқын куәсі.
Төрт жүз жыл (XIII–XVI ғғ.) Таңбалы тарихын-
да «қараңғы ғасырлар» болды: моңғол шапқыншылығы,
жиі болып тұратын кейінгі соғыстар және халықтардың
араласып кетуі мұнда ешқандай із қалдырмады. XVII ғ.
діни ғибадатхананың жартастарында ойраттың тәңірге
жалбарынған жазуы көрініс тапты, көне заманғы құдайлар
бейнесі жаңартылды. XVIII–IX ғғ. аздаған қазақ граффити-
суреттері үлкен шеберлікпен орындалды, ал тұтастай алғанда,
петроглифтер қашау дәстүрі біртіндеп өшіп бара жатты.
Алайда Таңбалының діни мән-мазмұны XX ғ. басына дейін
сақталды.
Таңбалы петроглифтерін 1957 ж. А. Г. Максимова аш-
ты (ҚазКСР ҒА-ның Тарих, археология және этнография ин-
ституты, Оңтүстік Қазақстан экспедициясының Жетісу отря-
ды), 1970–1980-ші жж. шатқалдағы ескерткіштерді геологтар
А. Г. Медоев және Б. Ж. Әубәкіров, археологтар А. Н. Марьяшев,
А. С. Ермолаева, 1988–2005 жж. А. Е. Рогожинский зерттеді.
2003 ж. «Таңбалы» мемлекеттік тарихи-мәдени және табиғи
қорығы құрылды. 2004 ж. дүниежүзілік мұраның картасын-
да жаңа объекті – «Таңбалы археологиялық ландшафтының
петроглифтері» пайда болды. Бұл – ЮНЕСКО-ның тізіміне
енген Орталық Азиядағы жартас өнерінің тұңғыш ескерткіші.
эпохи; забыто было и назначение самой галереи, но святость
места сохранялась. Массовое подновление древних рисунков
охватило в основном скалы IV–V групп, где сосредоточены
изображения «солнцеголовых»; здесь же создается новое
изображение божества. Повсеместно средневековые масте-
ра дополняют картины предшественников, изменяя их со-
держание сообразно своим представлениям. Конный воин-
знаменосец, герой и победитель, становится излюбленным
персонажем искусства. Воинские поединки, облавная охота
и сцены перекочевки передают содержание повседневной
жизни степных народов. Необычным выглядит изображение
слона с наездником – яркое свидетельство взаимообмена
культур эпохи Великого Шелкового пути.
Четыре столетия (XIII–XVI вв.) образуют «темные ве-
ка» в истории Тамгалы: монгольское завоевание, частые по-
следующие войны и смешение народов не оставили здесь
сколько-нибудь заметных следов. В XVII в. на скалах святи-
лища появляется ойратская молитвенная надпись и вновь
подновляются изображения древних богов. Немногочислен-
ные казахские рисунки-граффити XVIII–XIX вв. выполнены
с большим мастерством, хотя в целом традиция создания пе-
троглифов продолжает угасать. Однако культовое значение
Тамгалы сохранялось еще до начала XX в.
Петроглифы Тамгалы открыты в 1957 г. А. Г. Макси-
мо-вой (Семиреченский отряд ЮКЭ ИИАЭ АН КазССР), в
1970–1980-е гг. памятники урочища обследовались геологами
А. Г. Медоевым и Б. Ж. Аубекеровым, археологами А. Н. Марья-
шевым, А. С. Ермолаевой, в 1988–2005 гг. А. Е. Рогожинским.
В 2003 г. создан государственный историко-культурный и при-
родный заповедник «Тамгалы». В 2004 г. на карте всемирного
наследия появился новый объект – «Петроглифы археологи-
ческого ландшафта Тамгалы», первый памятник наскального
искусства Центральной Азии, включенный в СписокЮНЕСКО.
От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
1. Рудный Алтай 77. Комплекс Тамгалы