Стр. 466 - ТОМ2

466

қаланы басып алғандарын айта отырып Шымкентті де атай-

ды: «Ясыдан басқа, Сайрам бөлек қала, үшінші Манкент,

төртінші Қараспан, бесінші Чимэгэт». Жоңғарлар жорық

барысында негізгі соққыны аймақтың астанасы – Сайрамға

бағыттап, оны қатардағы қалашық, ал кейіннен жай қыстақ

деңгейіне жеткізді. Біртіндеп Шымкент әкімшілік және

экономикалық орталыққа айнала бастады, керуендер де көп

жағдайда Сайрамға соқпай Шымкент арқылы жүріп өтетін

болды. Орыс деректерінде 1735 ж. Шымкент Чимин қаласы

түрінде аталып, Үлкен қырғыз (қазақ) ордасы хандарының

иелігіндегі қала деп көрсетіледі. Ол кейіннен Абылай ханға

бағынатын оңтүстік-қазақстандық қалалардың санатында

болды.

1800 ж. Шымкентте болған орыс офицерлері М. По-

спелов пен Т. Бурнашевтің мәліметтеріне қарағанда «Қазір

Ташкенттен кейін бірінші қала болып Чеменген таныла-

ды». XIX ғ. басында Қоқан хандығы оңтүстік қазақ даласын

Шымкент, Түркістан және Әулиеата қалаларымен бірге өзіне

қаратып алды. 1810–1864 жж. Шымкент осы хандықтың

билігінде болды және оның өкілінің резиденциясы қызметін

атқарды. Орыс басып алуының қарсаңына қарай оның ай-

наласы 6 км болып онша биік емес саз балшықтан қаланған

қабырғамен қоршалды.

1864 ж. полковник М. Г. Черняевтің басшылығымен

орыс әскері қаланы шабуылдап басып алды. Сол кезде Шым-

кент арқылы өткен А. К. Гейнс оның негізгі көрікті орын-

дарын сипаттаған. Бекіністің ерекшеліктерін және «берік

топырақ төбенің үстіндегі» қамалдың орны сәтті таңдап

алынғанын айта келіп, автор оған: «Егер Шымкент қорғанын

жеткілікті мөлшердегі азық-түлікпен және сумен қамтамасыз

Археологические исследования последних лет позво-

ляют считать Шымкент одним из древнейших городов Казах-

стана. Анализ находок из нижнего слоя городища Шымкент

показывает, что зарождение поселения на этом месте отно-

сится к первым векам до нашей эры. История Шымкента во

многом повторяет судьбу средневековых городов, располо-

женных на Великом Шелковом пути. Он пережил подъем и

рост в период Кангюя – одного из первых государственных

образований на территории Южного Казахстана, а также в

эпоху древнетюркских каганатов, государства Караханидов,

становясь время от времени центром округа Испиджаб. Во-

енные нашествия и междоусобицы приводили город к упадку.

Первое упоминание Шымкента относится к XV в. Он

отмечен в сочинении Шараф ад-дина Али Йезди «Зафар-на-

ме» («Книга побед») как селение около Сайрама. А к концу

XVII в. о нем говорится уже как о городе. В 1691 г. послы

джунгарского правителя Галдана-Бошохту-хана, рассказы-

вая о захвате девяти городов, ранее признававших власть

казахского хана Тауке, называют и Шымкент: «…кроме де

Ясу, другой город Сайрам, третей Менкент, четвертый Ха-

расман, пятой Чимэгэт». Во время своего похода основной

урон джунгары нанесли столице региона – Сайраму, низ-

ведя его до положения заштатного городка, а затем просто

селения. Роль административного и экономического центра

постепенно стала переходить к Шымкенту, через который

все чаще и чаще, минуя Сайрам, шли караваны. В русских

источниках в 1735 г. Шымкент упомянут как город Чимин,

находящийся во владениях ханов Большой киргизской (ка-

захской) орды. Он был в числе южноказахстанских городов,

подчинявшихся позже хану Абылаю.

По сведениям русских офицеров М. Поспелова и

Т. Бурнашева, посетивших Шымкент в 1800 г., «после Таш-

кента первым почитается ныне город Чеменгень». В начале

ХІХ в. Кокандское ханство захватило южные казахские сте-

пи с городами Шымкент, Туркестан и Аулие-Ата. С 1810 по

1864 г. Шымкент находился под властью этого ханства и

служил резиденцией наместника. Ко времени русского за-

воевания он имел окружность около 6 км и был обнесен не-

высокой глинобитной стеной.

В 1864 г. русские войска под командованием полков-

ника М. Г. Черняева штурмом овладели городом. Проезжав-

ший тогда через Шымкент А. К. Гейнс описал его главные до-

стопримечательности. Отметив особенности укреплений и

удачное месторасположение цитадели «на горе твердой гли-

ны», автор счел необходимым подчеркнуть, что «по своей не-

Шымкент. Қамал және қаланың шығыс жағы.

А. Гиненің суретінен литография. 1868 жыл

Шымкент. Цитадель и город с восточной стороны.

Литография с рисунка А. Гине. 1868 год

Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындары атласы

1. Кенді Алтай

ның атласы

91. Шымкент қаласы