Стр. 637 - ТОМ2

637
местности Ак-Сума, они [его] казнили. Ак-Сума – это башня,
построенная на вершине горы Караджик [Каратау] для кара-
ула, который наблюдает оттуда за Дешти-Кипчак». А вот что
писал Мирза Мухаммед Хайдар Дулати в «Тарихи Рашиди»:
«Ак-Сума представляет собой столбообразное сооружение,
построенное на горе Караджик в качестве сторожевой баш-
ни; отсюда велось наблюдение за Дешти-Кипчаком». Другой
автор XVI в. Хафиз Таныш в сочинении «Шараф-наме-ий ша-
хи» при описании похода бухарского правителя Абдаллаха
отметил, что 16 апреля 1582 г. хан проехал через местность
Ак-Суме.
В литературе было высказано предположение, что
название башни «Ак-Сюме» означает «Белая кумирня» и
что памятник как-то связан с буддийским культом. Однако
в источниках подчеркивается, что башня построена изна-
чально как сторожевая для слежения за движениями в Кип-
чакской степи, и попытка связать ее с буддизмом остается
неубедительной. В казахском языке слово «сумбе» означает
«длинный прямой стержень для чистки ружья». Построен-
ная на вершине холма высокая башня внешне напоминала
это приспособление, что и привело к появлению названия
«Аксумбе». Первая часть наименования Аксумбе – «ак», т. е.
«белый», выделяет его из общего ряда сторожевых башен в
особую, неординарную постройку, каковым и является этот
памятник.
соң олар қаладан әскери жасақ алып шығып сол таулардан
Әділшахты іздеумен айналысты. Оны Ақ Сүме деген жерде
ұстап алып, олар [оны] өлтірді. Ақ Сүме –Қарашық [Қаратау]
тауының басына Дешті Қыпшақты бақылап тұратын
қарауылға арнап салынған мұнара». «Тарихи Рашидиде»
Мырза Мұхаммед Хайдар Дулати былай деп жазған: «Ақ Сүме
Қарашық тауына қарауыл мұнарасы ретінде тұрғызылған
бағана тәрізді құрылыс; осыдан Дешті Қыпшаққа бақылау
жүргізілген». ХVІ ғ. тағы бір жазбагері Хафиз Таныш
«Шараф-наме-ий шахи» атты шығармасында бұқар әміршісі
Абдаллахтың жорығы туралы сипаттай келе ханның 1582 ж.
16 сәуірінде Ақ Сүме арқылы өткендігін атап өтеді.
Әдебиетте «Ақ Сүме» мұнарасының атауы «Ақ пұтхана»
дегенді білдіреді, ескерткіш қалай да будда дінімен байланыс­
ты деген жорамал айтылған болатын. Алайда дереккөздерде
мұнараның обастан-ақ Қыпшақ даласындағы қозғалысты
бақылауға арналған күзет орны ретінде тұрғызылғаны ба-
са айтылады. Сондықтан оны буддизммен байланыстыру
әрекеті дәйексіз болып табылады. Қазақ тілінде «сүмбе, сүмбі»
деп «мылтықтың ұңғысын тазалайтын әрі майлайтын ұзын,
жіңішке, жұмыр темірді немесе тобылғы таяқшаны» айтады.
Төбенің басына салынған биік мұнараның сыртқы пішіні
сүмбеге ұқсағандықтан ол «Ақсүмбе» аталған деп болжауға
болады. Ақсүмбенің бірінші «ақ» буыны оны басқа қатардағы
күзет мұнараларынан бөлектеу, шындығында, ерекше, дара
құрылыс екенін көрсетеді.
От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
1. Рудный Алтай 105. Башня Аксумбе (Акбикеш)