Стр. 69 - ТОМ3

От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
120. Городище Жайык
дей. С ейчас они пр еврати лис ь в оп лывшие к у рг аны. Два
из них вскрыты и исс ле дованы каза хс танскими археоло -
гами.
Раскопки выявили остатки дву хкамерного (дву хком-
натног о) мавзолея, возведенног о из обожженног о квадрат-
ног о кирпича и облицованног о глазу рованными п литка-
ми. В первом помещении находилось две с уфы, ус троен-
ные вдоль южной и северной с тен. Здесь прос леживают-
ся с леды прокала, обнаружены в большом количестве ко-
с ти домашних живо тных. Скор е е всег о, перво е помеще-
ние носило помина льно -рит уа льный характер. Вход был
ори-ентирован на юг о -запа д. При зачис тке мавзоле я из-
ну три и снару жи археолог ами в большом количестве бы-
ли найдены квадратные и прямоу г ольные жженые кирпи-
чи и плитки различных размеров, имеющие поливу на ли-
цевой стороне. При оформлении портальной части мавзо -
лея в интерьере использовались плитки с поливой и золо-
чеными надписями.
Первоначально снаружи мавзолей выглядел как пря-
моу г ольное с троение. Сверх у нег о – ку пол. Скорее всег о
(это типично для мавзолеев ХIII–ХIV вв.) он был кониче-
ским. Через вход в центре портальной ниши попадали в зиа-
ратхану (молельню, где совершались религ иозные обряды).
Далее шла г урхана-усыпальница, пол которой вымощен ше-
стиу гольным обожженным кирпичом и как бы помещен в
рамку из квадратных кирпичей.
Единственное погребение в г урхане находилось поч-
ти в центре нее, перед суфой у северной стены. Оно было
полностью разг раблено. Грабители вынес ли даже большую
часть кирпичей из кладки могильного склепа. Также отсут-
ствует большая часть костей скелета погребенного. Обнару-
жены лишь череп, длинные кости конечностей, часть тазо-
вых костей. В завале ямы нашли обломки обожженных кир-
пичей, куски истлевшего дерева. В слое над полом склепа
находились же лезное кресало, г возди, бронзовые бубенчи-
ки, небольшой же лезный нож, конусовидная же лезная по-
делка, возможно, колокольчик.
Всего на территории уральских и казахстанских сте-
пей насчитывается до 20 портальных мавзолеев из жжено-
го кирпича, как правило, с шатровым перекрытием, дати-
руемых ХIII–ХVII вв.
Архитект у ра мавзолеев, где хоронили знатных лю -
дей, сложилась под влиянием мусульманских центров Сред-
ней Азии и Казахстана, главным образом, Хорезма и При­
аралья во второй половине ХIII–ХIV вв. Именно этим же
өтетін өткел міндетін атқарған. Стратегиялық жағынан
соншалықты маңызды жерде, су шекарасында бұл жерден
Ұлы Жібек жолының тармағының бірі өткендіктен де, әрине,
ірі елдімекеннің болмауы мүмкін емес.
Археологтар ежелгі Жайық қаласының қалдығы
жанынан, шығысқа қарай бір жарым шақырым жер-
ден, Ысқырық тауының жазық төбесі мен Орал жайыл-
ма алқабынан қалалық қорым тапты. Онда бір кездер-
де ақсүйектердің молаларына қойылған кесенелер тұрған.
Қазір ескі қорғандарға айналған. Қазақстан археологтары
олардың екеуін аршып, зерттеді.
Қазба жұмыстары төртбұрышты күйген кірпіштерден
тұрғызылып, жылтыр тақтатастармен қапталған екі бөлмелі
кесене қалдығын анықтады. Бірінші бөлмеде оңтүстік
және солтүстік қабырғаларды бойлай орнатылған екі сұпы
болған. Мұнда қыздырылған орын іздері байқалады, үй
жануарларының сүйектері көп табылған. Бірінші бөлме
ғұрыптық құлшылық орны болуы керек. Кіреберісі оңтүстік-
батысқа қаратылған. Археологтар кесененің іші-сыртын
тазартқанда, көптеген төртбұрышты және тікбұрышты
күйген кірпіштер мен бет жағында әйнегі бар түрлі көлемдегі
тақталар табылған. Кесененің қасбетін әрлеген кезде
интерьеріне әйнекті және алтындатқан жазуы бар тақталар
қолданылған.
Үстінде күмбезі бар кесене бастапқыда сырт
қарағанда тікбұрышты көрінетін (бұл XIII−XIV ғғ. кесене-
лерге тән). Кіреберіс қуысының ортасындағы есік арқылы
зияратханаға (діни салттар жасалатын ғибадатхана) келіп
кіруге болады. Одан әрі қарай қабір-гөрхана кетеді, еденіне
алтыбұрышты күйген кірпіш төселген.
Гөрхананың ішінде жалғыз ғана қабір оның ортасын-
да, солтүстік қабырғаның сұпы алдында тұр. Ол түгелдей
тоналған. Тонаушылар тіпті мола сағанасына қаланған кір-
піштерді де тасып әкеткен. Сондай-ақ жерленген мәйіт
сүйектерінің көпшілігі жоқ. Тек бас сүйек, аяқ-қолдың ұзын
жіліктері, жамбас сүйектері ғана табылған. Шұңқырдағы
үйіндіден күйген кірпіш сынықтары, шіріген ағаш қалдықтар
табылған. Сағана еденінің астындағы қабатында темір шақпақ,
шегелер, кішкене қола сылдымақтар, шағын темір пышақ, ко-
нус тәрізді темір бұйым табылған, сірә қоңырау болар.
Қазақстан далалары мен Орал аумағының барлы-
ғында XIII–XVII ғғ. жататын шатырланып жабылып, күйген
кірпіштен қаланған 20-ға дейін порталды кесенелер бар.
Ақсүйектер жерленген кесенелер сәулеті XIII ғ. екінші
жартысы мен XIV ғ. Орта Азия мен Қазақстанның, көбінесе
69