Стр. 71 - ТОМ3

От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
120. Городище Жайык
Одан солтүстікке қарай екінші қаланың бейнесі атау-
сыз енгізілген. Мұнаралар суретінің үлкендігі мен онда
желбіреген туларға қарағанда, бұл ірі экономикалық әрі
әкімшілік орталық болғанға ұқсайды. Жайық өзеніндегі
бірінші қаланы Сарайшыққа ұқсату едәуір сенімдірек
болар. Сарайшықтан солтүстікке қарай өзеннің оң
жағалауындағы екінші атаусыз қаланы Жайық қалашығы
деуге әбден болады.
Бұл қала 1562 ж., яғни ағайынды Пициганилердің
картасынан екі жүз жыл өткеннен кейін Антоний Джен-
кинсон жасаған тағы бір танымал картада белгіленген деп
жорамалдауға болады. Бұл картаны зерттеген ресейлік
ғалым, академик Б. А. Рыбаков оның негізіне 1497 ж. «бүкіл
Мәскеу мемлекетінің алғашқы орыс картасы» деген өте ерте
құжат алынғандығын дәлелдеді. Онда Жайық өзенінің оң
жағалауында Сарайшықтан жоғары, ұсақ белгімен Шакафни
атты қала белгіленген. Жайық қалашығының ашылуы мен
соңғы жылдардың археологиялық зерттеулері бұл мәселеге
жаңаша қарауға мүмкіндік берді. Дженкинсон мен ағайынды
Пициганилердің карталарын мұқият салыстырған кез-
де ағылшын капитаны А. Дженкинсонның картасында екі
түрлі қала белгіленгені анықталды. Біреуі − өзеннің оң
жағалауында, екіншісі сол жағалауында орналасқан.
Ағылшын транскрипциясында бұрмалаушылық бо-
луы әбден мүмкін, бұл картадағы көптеген атауларға тән
жағдай. Жергілікті тұрғындар бұл қаланы Шаған (Чаган)
деп атаған болуы керек. Бұған Орал өзенінің бір саласының
ежелгі Шаған атауын сақтап қалғандығы дәлел.
Каспийден Жайықтың арғы жағына дейін Жайық
(Орал) жағалауымен жүретін «Орал сауда жолы» бұл аймақта
қала өмірінің дамуына себепші болды. XII ғ. османдық автор
Эвлия Челеби өзінің өзен бойымен жасаған саяхатын сурет-
тегенде, Жайық «жүздеген қала мен мыңдаған қамалдардың
жанынан өтіп, ең соңында Каспийге құйылады» деуі тегін
емес. Әрине, қалалық өмір аумағын олар асырып айтқан
болар, археологтарға әлде де тауып, зерттеуді қажет ететін
ежелгі қалалар мен елдімекендердің үйінділері тура-
лы айтып отырған болу керек, алайда қазірдің өзінде-ақ
Қазақстанның батысында Орал қаласына жақын Жайық
өзенінде ортағасырларда қалалық мәдениеттің ірі өңірі
болғандығы анық болып отыр.
да без названия. Судя по большому размеру рисунка башен
и развевающемуся над ним флаг у, это кру пный экономи-
ческий и административный центр. Первый город на реке
Яик довольно надежно може т быть идентифицирован как
Сарайчик. Второй же безымянный город к северу от Сарай-
чика на правом берег у реки вполне может быть сопостав-
лен с городищем Жайык.
Можно пр е дпо ложит ь, ч то э то т г ор од за пе чатлен
на дру г ой изве с тной кар те капитана Антони я Дженкин-
сона, составленной в 1562 г., т. е. спустя почти двести лет
по с ле бр ат ь е в Пици г а ни. Кр у пный р о с с ийс кий у че ный ,
академик Б. А. Рыбаков, исс ледовавший эту карту, доказал,
что в ее основу положен более ранний доку мент – «пер-
ва я русс ка я кар та всей мо с ковс кой державы» 1497 г. На
ней на правом берег у реки Жайык выше Сарайчика более
ме лким значком о тмечен г ород под названием Шакафни.
От крытие г ор одища Жа йык и архе о лог иче с кие исс ле до -
вани я по с ле дних ле т позволи ли по -новом у взгл ян у ть на
э т у проблему. При более тщате льном сопос тавлении кар т
Дженкинсона и брать ев Пициг ани теперь с тановитс я яс-
но, что на кар те английс ког о капитана А. Дженкинсона
нанесены два разных г орода. Один на правом берег у ре-
ки, другой – на левом.
Вполне вероятно, что в английской транскрипции
пр оизошло ис кажение в пр оизношении, что характерно
д ля большинс тва названий на кар те. Возможно, мес тные
жители называли этот город Шаган (Чаган). В пользу это-
го свидетельствует и тот факт, что одна протока реки Урал
сохранила это древнее наименование – Чаган.
«Уральский торговый путь», идущий по берегам Жай-
ыка (Урала) от Каспия до Зауралья, стимулировал развитие
в этом рег ионе городской жизни. Не слу чайно османский
автор XVII в. Эвлия Челеби, описывая свое путешествие по
реке, сообщает, что Жайык «проходит мимо сотен городов
и мног их тысяч крепостей и, наконец, впадае т в Каспий-
ское море». Конечно, масштабы городской жизни им были
преувеличены, и речь, видимо, идет о развалинах древних
городов и селений, которые еще предстоит обнаружить и
обследовать археологам, но уже сейчас ясно, что на западе
Казахстана на реке Урал вблизи Уральска в средние века су-
ществовал крупный регион городской культуры.
71