Стр. 59 - ТОМ3

От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
119. Город Уральск
ол болашақ көтеріліс басшылары Исатай Тайманұлы және
ақын Махамбет Өтемісұлымен танысады. Кейіннен Махам-
бет Өтемісұлы өзінің Жәңгір ханмен арадағы шиеленісті
шешуге әділдігі мен адамгершілігі бар адам ретінде «полковник
Даль мырзаны» жіберуін сұрап жазбаша түрде В. А. Петровский-
ге өтініш жібереді.
1837 ж. маусымда В. И. Даль болашақ император
ІІ Александрмен бірге саяхат жасаған ақын В. А. Жуков-
скиймен бірге Оралға сапарында еріп жүрді. Кейіннен
осы сапар жөнінде оның Орал және Орал казактары ту-
ралы әсерлері бойынша («Оралдағы жарыс», «Оралдағы
және Орынбордағы жарыс», «Орал казактары» әңгімесі)
сияқты бірнеше очерктері жарық көреді. Қазақ тақырыбы
В. И. Дальдің «Бикей және Мәулен», «Майна» атты Орал
маңындағы қазақтардың өмірі, тұрмысы мен әдет-ғұрпы
жазушының терең білімдерін айқындайтын повестерінде
көрініс табады.
Орал мен Ішкі орданың соңғы ханы, оның негізін са-
лушы Бөкейханның ұлы Жәңгірмен (1823–1845) тығыз бай-
ланысты. 1824 ж. 24 маусымда жас сұлтан Жәңгір Орын-
бор әкімшілігінің жоғары басшыларының, құрамында
құрметті сұлтандар, старшындар «ақсүйек қазақтар бар,
«Орал мен Астрахань даласында көшіп жүрген қырғыз
(қазақ. – ред.) халқы» алдында Орал түбіндегі болашақ Хан
тоғайында салтанатты түрде орданың ханы болып жария-
ланды. Одан кейінгі жылдары өзінің тұрақты резиденци-
ясы – Хан ордасынан Оралға бірнеше рет келді және осы
қалада өзіне ағаштан үй салдырды, бірақ ол үй осы күнге
дейін сақталмаған.
Оралға Жәңгірдің болашақ қайын атасы, қазақ
ханының тұсында «сұр кардинал» рөлін атқарған,
қазақ руларының беделді старшыны, есауыл Қарауыл-
қожа Бабажанұлы (1775–1850) жиі келетін. Қалада ол
жергілікті және басқа қалалардың саудагерлерімен сау-
да келісімшарттарына отырып, Орал казак әскер басшы-
ларымен іскерлік байланыс жасады; 1820-шы жж. соңында
қалада ол өзінің жеке қаражатына мешіт салдырды, алайда
ол мешіттің кейінгі тағдыры белгісіз.
1862 ж. башқұрттардың Қарлық ауылында қымызбен
емделіп жатқан орыс прозасының классигі Л. Н. Тол-
стой Оралға келеді. Қалада Севастополь қоршауында
әскери қызметте бірге болған атаман А. Д. Столыпинде
қонақта болды. 1906 ж. Л. Н. Толстой поляк революционері
Мигурскийдің тағдыры туралы «Не үшін?» деген әңгіме жа-
зады, бұндағы негізгі оқиға Оралда болған.
дителя Е. И. Пугачева, жизни и быту яицких казаков. В го-
роде поэ т ознакомилс я с до с топримечате льно с тями, свя-
занными с восстанием яицких казаков под предводите ль-
с твом Е. И. Пу г ачева, вс тре тилс я с очевидцами событий
тех ле т. Сведени я, собранные в «казачьей с толице», лич-
ные впечатления и наблюдения легли в основу задуманной
А. С. Пушкиным моног рафии «Ис тория Пу г ачева», у видев-
шей све т под названием «Ис тория Пу г ачевског о бу нта» в
1834 г., и известной всем со школьных лет повести «Капи-
танская дочка». Именно в окрестностях Уральска А. С. Пуш-
кин мог ус лышать каза хс к у ю эпичес к у ю поэм у о Козы-
Корпеш и Баян-с улу, текст которой сохранился в личном
архиве поэта.
Неоднократно по служебным делам в Уральск приез-
жал писатель, языковед В. И. Даль, служивший в те годы чи-
новником о собых пору чений при ор енбу рг ском во енном
г убернаторе В. А. Перовском. В авг усте 1833 г. он побывал в
Бу кеевской орде, где познакомился с будущими предводи-
те лями восс тания Исатаем Таймановым и акыном Махам-
бе том Утемисовым. Позднее Махамбе т письменно обратил-
ся с просьбой к В. А. Перовскому прислать для разбора его
конфликта с ханом Жанг иром «г осподина полковника Да-
ля», зная его как человека честного и гуманного.
В июне 1837 г. В. И. Даль сопровождал в Уральск по-
э та В. А. Жу ковског о, совершавшег о п у тешес твие по Рос-
сии с будущим императором Александром II. Позднее по
своим впечатлениям об этой поездке он опубликовал ряд
очерков об Уральске и уральских казаках («Скачка в Ураль-
ске», «Скачка в Уральске и Оренбурге», рассказ «Уральский
казак»). Казахска я тематика нашла отражение в повес тях
В. И. Даля «Бикей и Мауляна», «Майна», где выразилось глу-
бокое знание жизни, быта и обычаев казахов Приуралья.
С Ура льском тесно связана жизнь пос леднег о хана
Вн у тренней орды, сына ее основате ля Бу кей-хана – Жан-
г ира (1823–1845). 24 июня 1824 г. молодой с ултан Жанг ир
в п рис у тс т в ии выс ши х ч ино в о р е нб у р г с кой а д минис т-
рации и поче тной свиты в сос таве с ултанов, с таршин и
«знатнейших» казахов «при мног очис ленном с течении ко -
ч у ющег о в с теп ях у ра ль с ких и ас тра ханс ких кирг изс ко -
го (казахского. – ред.) народа» был торжественно провоз-
глашен ханом орды в буд ущей Ханской роще под Ура ль-
ском. В пос лед у ющие г оды он неоднократно приезжа л в
Уральск из своей постоянной резиденции – Ханской Став-
ки ( Урды) и даже построил для себя в городе деревянный
дом, который до наших дней не сохранился.
59