Стр. 136 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

136
үстіне қойылған..; керегелері төбеге дейін әртүрлі бейнелермен
боялған..; көп басты, көп қолдыер адамның бейнелері ерекше на-
зар аудартады. Біреуінің – 4 басы, 24 қолы бар. Бүкіл төбе ша-
масы бір шынтақ болатын төртбұрышты тақталарға бөлініп,
бәріне бірдей әйелдердің суреті салынған».
Солтүстік қабырғада көне қолжазбалар сақталатын
жылжымалы тартпалары бар шкаф тұрады. Тобылға Г. Мил-
лер мен И. Гмелин 1734 ж. 1500 моңғол қолжазбалары
жазылған парақтар мен бетіне сурет салынған тақтайлар
жеткізді. Алайда бұтханада шиыршық қағаздың көптігі
сонша «оларды 10 атпен әрең алып кетуге болады». Шығыс
қақпаның қасында ойрат монахтары тұрған екінші кірпіш
үй болды. Үшінші үй храмнан батысқа қарай орналасты да,
шаруашылық мақсатқа арналды. Абылайдың өзі және оның
туыстары мен нөкерлері киіз үйлерде тұрды.
Алайда храмның гүлдену кезеңі ұзаққа бармады.
1660-шы жж. Жоңғар хандығында ішкі қақтығыстар баста-
лып, соның нәтижесінде «тақты» Қалдан Бошоқты хан
тартып алды да, 1671 ж. бұтхананының негізін салушыны
Ертіс маңынан аластады. Ішінде қолжазбалар мен мүсіндер
сақталған тамаша құрылыс үйіндінің астында қалды.
Бұл жер осы күнге дейін неше түрлі аңыздардың
ошағы болып қалды. Аңыз бойынша ойраттар бұл арадан
кетерде бұтханаға жинақталған асыл қазынаны тау суына
ағызып жіберген. Жергілікті қазақтардың арасында бекініс
керегесінің астынан қазылған Бауқуыс деген жасырын
үңгір бар, онда қыруар байлық сақталған деген қауесет ай-
тылады. Есте қаларлығы, XVIII–XIX ғғ. авторлардың қай-
қайсысы Жоғарғы Ертіс маңының географиясы мен тарихы
туралы жазғанда Абылайкитке соқпай өтпейді. Сол заман-
да Еуразия даласындағы будда мәдениетінің ескерткіштері
ғылым әлеміндегі ең танымал ескерткіштердің бірі болды.
Өскеменге жолы түскендердің бәрі де оның орнындағы
үйіндіні көрмекке асығады.
1655 ж. Қытайдағы алғашқы орыс елшілігін басқарған
бояр ұлы – Федор Байков алғаш рет лама бұтханасының
іргетасын көріп, ол жерде «5 апта және 5 күн» аялдаған. Ал
1657 ж. Ресейге қайтып келе жатып Абылайкитке екінші
мәрте соғады. Мәскеулік патша Ресей империясының
шығыс шекарасын қауіпсіздендіргісі келген себепті, Байков
Мәскеуден Бейжинге ойрат иеліктері арқылы жүріп, патша
Алексей Михайловичтің берген сыйы – «Ермактың сауыты»
мен басқа да бағалы сыйлықтарды әкелді.
Кейін, әр жылдары Абылайкитті Г. Миллер мен
И. Гмелиннің ғылыми экспедициясы (1734) және ғалымдар
Г. Миллеру и И. Гмелину в Тобольск. Но в монастыре осталось
еще так много свитков, «что их едва ли можно было увезти на
10 лошадях». Возле восточных ворот стояло второе кирпич-
ное здание, в котором жили ойратские монахи. Третье зда-
ние находилось к западу от храма и имело хозяйственное
назначение. Сам Аблай, его родственники и прислуга жили
в войлочных юртах.
Однако период процветания храма оказался не
очень долгим. В 1660-х гг. в Джунгарии начались междо-
усобные распри, в ходе которых ханский «престол» захва-
тил Галдан-Бошохту-хан, изгнавший в 1671 г. основателя
монастыря из Прииртышья. Великолепные строения с хра-
нившимися в них рукописями и скульптурами были обре-
чены на разрушение.
Добавим, что это место до сих пор овеяно легендами,
так как, по преданию, ойраты перед уходом спустили на дно
горного озера все накопленные монастырские сокровища. Сре-
ди местных казахов до сих пор ходят слухи о скрывающей их
пещере Баукуус и несметных богатствах, зарытых под стенами
крепости. Примечательно, что почти у всех авторов XVIII–
XIX вв., что-либо писавших об истории и географии Верх-
негоПрииртышья, мынаходим упоминание об Аблайките. Ведь
тогда это был самый известный в научном мире исторический
памятник буддийской культуры в евразийских степях. Все, кто
хотя бы проездом оказывался в Усть-Каменогорске, стремились
непременно побывать на его развалинах.
Впервые храм был обнаружен в 1655 г. боярским сы-
ном Федором Байковым, который возглавлял первое русское
посольство в Китай и стал очевидцем закладки ламаистского
монастыря, проведя там «5 недель и 5 дней». А в 1657 г., воз-
вращаясь в Россию, он во второй раз посетил Аблайкит. Хо-
телось московскому царю обезопасить восточные границы
Российской империи, потому и пролегла дорога Байкова из
Москвы в Пекин через владение ойратского князя, которому
он привез от царя Алексея Михайловича «панцирь Ермака» и
прочие богатые дары.
Позже в разные годы Аблайкит посетили члены науч-
ных экспедиций Г. Миллера, И. Гмелина (1734) и П. Палласа
(1771), исследователи Г. де Геннин (1734), В. Шишков (1737),
И. Сиверс (1791), Г. Спасский (1811), К. А. Мейер (1826),
А. Гумбольдт (1828–1829), П. Чихачев (1846), А. Влангали
(1851), В. Радлов (1865), В. Никитин (1902), А. Адрианов
(1928), С. Черников (1935, 1937) и многие другие.
Почти три столетия прошло со времени экспеди-
ции И. М. Лихарева, но до сих пор люди находят различ-
Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы
9. Абылайкит лама бұтханасы