Стр. 247 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

247

Сырымбет үй-жайы тұрғын үйінің сұлбасы.

1991 жылғы реконструкция

План жилого дома усадьбы Сырымбет. Реконструкция 1991 года

Сырымбетте жүріп Шоқан қазақ ауылы мен оның

тұрғындары, құс салған аңшылар, тұрмыстық көріністер,

табиғат көріністері туралы сурет салды. Оның сурет салуға

бейімділігі бала кезінен-ақ белгілі болған еді. Сол кездері

Уәлихановтардың үйіне әскери топографтар аялдап, олар

тушьпен жолдарды, өзендердің бекініс жоспарларын қалай

сызып, тау беткейін қалай штрихтап, құдықтардың орнала-

суын қалай белгілейтінін қарап отырғанды ұнататын. Олар-

ды кәсіби ұстаздары сияқты көрді. Дала «орыс қағазындағы»

суретті әлі көрмей тұрғанда бала Шоқан қарындаш пен

қаламды қалай ұстауды меңгеріп қойған. Оның мұндай

еліктегіштігін аңғарған аса білімді әкесі оны өзімен бірге

археологиялық қазбаларға апарып жүреді. Бала көне заман

құрал-жабыдқтары мен сәулет ескерткіштерінің суретін аса

құлшыныспен салып, қағаз бен қарындашын қасынан таста-

май алып жүреді.

Суретті тез салып, оны керекті мәліметтермен

толықтырып қою дағдысы Шоқанның кейін Жетісуға,

Ыстықкөлге, Құлжаға жасаған сапарлары мен экспедиция-

лары кезінде көп көмегін тигізді. Әсіресе осы дағдысы оның

сауда керуенінің құрамымен барған әйгілі саяхатында пайда-

сын көрсетті. Барлық көргенін қағазға тура салуы оған Петер-

бургте Императорлық орыс географиялық қоғамының толық

мүшесілігіне өткен кезде және Әулие Владимир орденімен ма-

рапатталып, кейін Ресейде басылып шыққан Орта Азия мен

Түркістан картасын дайындауды басқаруға Әскери-тіркеу

комитетінің Бас штабына шақырылған кездерінде зор пай-

дасын тигізді.

сто гарднеровских или корниловских ваз стоят китай-

ские; лампа на столе, диван и проч. Все полы выложены

ташкентскими и персидскими коврами; на мебель на-

кинуты тигровые, барсовые и медвежьи шкуры. Общее

впечатление приятное».

Через много лет после смерти Чокана в усадьбе по-

бывал его ближайший друг, единомышленник и сокурсник

по кадетскому корпусу Григорий Потанин. Впечатления о

Сырымбете и обитателях его дома он описал в своей ста-

тье, опубликованной в 1896 г. В ней, в частности, приводит-

ся рассказ отца Чокана о том, как они вдвоем с сыном непо-

далеку от усадьбы высадили аллею, добавив тем самым свой

штрих в удивительную природу этих мест.

Во время учебы в Омске Чокан Валиханов приезжал

в Сырымбет на каникулы. По словам академика Алькея Мар-

гулана, посвятившего много лет изучению наследия Чока-

на, эти поездки доставляли ему огромное удовольствие и

давали возможность вникнуть в жизнь своего народа. Ока-

завшись в родной среде, он собирал и записывал для сво-

его любимого преподавателя словесности Николая Федо-

ровича Костылецкого казахские песни, сказки и легенды,

глубже и осознанней постигал язык, на котором говорил

с младенчества, все больше восхищался красочностью вы-

ражений, свойственной даже самым немногословным со-

племенникам.

Здесь, в Сырымбете, Чокан делал также зарисовки

ближайшего к нему казахского аула и аульчан, охоты каза-

хов с ловчими птицами, бытовых сценок, пейзажей. Тягу к

рисованию он проявил еще в детстве. Тогда в доме Валиха-

новых часто останавливались военные топографы, и ему

нравилось смотреть, как они вычерчивают тушью дороги,

реки, планы крепостей, штрихуют склоны гор, помечают

расположение колодцев. В их лице он обрел квалифициро-

ванных учителей. Степь еще не ведала, что такое рисунок

на «русской бумаге», а маленький Чокан уже владел каран-

дашом и пером. Одобряя это увлечение, высокопросвещен-

ный отец его стал брать с собой сына на археологические

раскопки. Мальчик старательно рисовал древнюю утварь,

оружие, украшения, памятники архитектуры, и с тех пор

всегда держал наготове бумагу и карандаш.

Умение делать быстрые зарисовки и сопровождать их

нужными примечаниями и комментариями позднее помога-

ло Чокану в его поездках и экспедициях по Семиречью, на

Иссык-Куль, в Кульджу. Особенно эти навыки ему пригоди-

лись в знаменитом путешествии под видом купца в составе

От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана

20. Музей-усадьба Чокана Валиханова «Сырымбет»