Стр. 245 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

245

1853 ж. Айғаным қайтыс болғаннан кейін Сырымбет

сайына оның үлкен ұлы Шыңғыс көшіп келгені белгілі. Ол

анасының үй-жайына таяу жерге өзіне үй салды, ал кейіннен

шекаралық басқармаға Сырымбет сайына мешіт салу үшін

қаржы сұрап өтініш жасады. Бірнеше жыл хат жазу арқасында

құрылысқа рұқсат алғанымен, алдымен жобасын көрсетуді

талап етілді. Әрине жаңа үй-жайдың жобасын жасауға Ом-

бы кадет корпусын бітіріп келген, онда архитектура, сы-

зу мен топография курстарын өткен ұлы Шоқан көмектесті.

Т. Н. Төреқұлов пен Н. В. Төреқұлованың пікірінше, Шоқан

нұсқасының кейбір детальдары өзінің балалық шағы өткен

Айғанымның үй-жайына ұқсас шыққан.

Уәлихановтар үй-жайы Қазақстанның басқа еш

жерінде жоқ бірегей құрылысы болып табылады. Құрылыс

типі (мешіт пен медресені қосқанда) мен ғимарат жоспары

бойынша (тұрғын-жайлар мен шаруашылық аймаққа бөлінуі),

су айдыны мен орманға жақын орналасуы ХІХ ғ. орыс

дворяндарының үй-жайларына ұқсайтын еді. Сырымбет үй-

жайы қазақ даласындағы мәдени-ағартушылық идеяның та-

ралуында маңызды рөл атқарды, сөйтіпШоқанның келешекте

тұлға болып қалыптасуына әсерін тигізді. Бұл жерде әншілер

мен атақты суырып-салма ақындар Біржан сал мен Ақан

сері, қобызшы Құрымбай Қанғожин, әнші Көке Әлжановтар

келіп өнерлерін ортаға салды, сондай-ақ орыс саяхатшыла-

ры, жер аударылған ғалымдар, инженер-геодезисттер келіп-

кетті. Әр жылдары мұнда петрашевшіл-ақын С. Ф. Дуров,

Сібір қазақтарының шекаралық басқармасында істейтін

декабристер, Қазан университетінің студенттері және тағы

басқалар қонақта болды.

Батыс Сібірдің танымал администраторы А. К. Гейнс

(1865) өз естеліктерінде бұл үй-жайдың табиғи ланд-

шафты мен тұрғын үй интерьерін нақты сипаттап жазды.

«Қарағайлы орман көмкерген қос ғажайып тау үй-жайды жа-

уып тұр. Тас жолмен көтеріліп, қайта түсіп, біз помещиктердің

көзқарасымен тұрғызылған бірнеше үйдің ортасынан мешітті

көрдік.

Шыңғыс пен әйелі орналасқан үйдің ортасындағы

жиһаздар помещиктердікіндей. Залда 12 пьесаға дейін

орындайтын орган, аралық қабырғада айна, хрусталь

салпыншақтары бар үлкен шамдал, сол сияқты бра; есікте

нәзік тігілген, бірақ жалпақ аргамантпен шағын ғана жібек

қалың перде бар. Қонақ бөлмеде гарднеровтық неме-

се корниловтық қытай гүл сауыты, үстелде шам тұр, диван

тағы басқалар бар. Едендердің барлығына ташкенттік және

парсы кілемдері төселген, жиһаздарға аю, барыс, жолбарыс

молаев отослан по делам и, что главное, от сметы осталось

мало средств, исправление недоделок было отложено до

1828 г., а строительство новых помещений усадьбы – до из-

ыскания денежных средств.

В 1831 г. в усадьбе Сырымбет начали заниматься хле-

бопашеством. Для этого ханша Айганым просила прислать

ей нужные семена, земледельческие орудия и опытного че-

ловека для «показания», что и как делать. Омский областной

начальник выделил средства на покупку четырех сох, восьми

борон, 12 серпов, 40 пудов ржи. Кроме того, в усадьбу был по-

слан казак Антон Лычагин с заданием найти недалеко от до-

ма пригодный для хлебосеяния участок, поднять четыре деся-

тины целинной земли и засеять их с помощью местных каза-

хов озимыми. Все это было выполнено в трех верстах от дома.

Помимо этого, Айганым просила поставить в усадьбе ветря-

ную мукомольную мельницу и исправить недоделки в доме

и мечети. Обратить на это внимание просил в письме и вос-

питанник Сибирского войскового казачьего училища султан

Чингис Валиханов – будущий отец Чокана.

Послания эти отчасти возымели действие. При доме

Айганым была построена рига с печью для сушки хлеба, а для

мукомольной мельницы заготовлен лес. Остальное доделыва-

лось позже. Мельницу, в конце концов, выстроили и запусти-

ли, недоделки ликвидировали, возвели в хозяйстве строения.

Для обучения в училищном доме (медресе) русское началь-

ство прислало муллу. Это была первая школа для детей каза-

хов, и открыла ее бабушка Чокана Айганым. Вторую – такую

же – позже построил на свои средства Чингис сразу после из-

брания его старшим султаном здешнего округа, чей админи-

стративный центр переместился в русскую крепость Кушму-

рун неподалеку от фамильного валихановского гнезда.

Долгое время считалось, что на сохранившихся и

широко известных теперь рисунках Чокана Валиханова,

датированных 1853 г., изображены внешний вид и планы

построек усадьбы Айганым. Но к тому времени усадьбы уже

не существовало: она была сожжена повстанцами Кенеса-

ры Касымова. В 1989 г. в урочище Сырымбет были проведе-

ны комплексные архитектурноархеологические исследова-

ния, позволившие архитекторам Т. Н. и Н. В. Турекуловым

выполнить проект воссоздания усадьбы Валихановых. Ав-

торы проекта установили, что остатки зданий жилого ком-

плекса ни планировкой, ни размерами, ни своим располо-

жением на местности не совпадают с эскизами Чокана, ко-

торые, вероятно, были сделаны им к проекту строительства

усадьбы его отца султана Чингиса.

От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана

20. Музей-усадьба Чокана Валиханова «Сырымбет»