Стр. 243 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

243
Тұрғын үй. 1991 жылғы реконструкция
Жилой дом. Реконструкция 1991 года
тарында Омбы кадет корпусынан осында келіп жүрді. 1862–
1864 жж. осы үйде тұрды.
Үй-жайдың тарихы мынадай. Күйеуі – Орта жүздің ха-
ны Уәли (1781–1821) қайтыс болғаннан кейін Айғаным өзіне
мұраға қалған Сырымбет алқабындағы оның бұрынғы ор-
дасын иеленді. Батыс Сібір генерал-губернаторының
П. М. Капцевич ханның Ресей бодандығын қабылдап, Ресей-
мен жақындасуға берік қадам жасағанын ескеріп, 1823 ж.
Сібір комитетінен Айғанымға қазына есебінен шағындау
үй және мешіт салғызып беруді сұрады. Бұл құрметтің аста-
рында саяси мүдде де жатты. Омбы облысының ашылуына
байланысты П. М. Капцевич қазақ даласында алғашқы округ
құруды, оған марқұм Уәли балаларының бірін басшы етіп
қойып, оған бағынатын басқа сұлтандарды отырықшылыққа
көшіруді көздеді. 1823 ж. 19 желтоқсанда өтініші ескеріліп, бір
ай өткен соң император І Александр «Уәли ханның жесірін өзі
қалаған жерге қоныстандырып, бес мың рубль ақша есебінен
оған үй және мешіт салып беру туралы» жарлыққа қол қойды.
1824 ж. әскери инженер поручик Ермолаевтың
басшылығымен құрылыс басталып кетті. Оны Көкшетаудан
берілген бұйрық бойынша әскери жұмысшылар салды. Жыл
аяғына дейін мешіт пен үй дайын болып, Айғаным бала-
ларымен бірге көшіп кірді. Бөлінген қаржының артылып
қалуына байланысты Айғаным үйге қонақтар қабылдауға
арналған қонақ бөлме қосып, аулаға монша, қора-қопсы
және мұғалімдерге арнап бір бөлме салып беруді сұрады.
Бітпей қалған үйдің ішкі сылағы, тағы да екі пеш – ошағымен
голландық және орыс пешін жасау, қарсы бетке қарайтын
мешіттікіндей емес 15 терезе орнатуын сұрады. Облыс
басшылығы бұған түсіністікпен қарап, оның өтінішін
қанағаттандыруға міндеттенді. Бірақ бұл кезде жұмысшылар
әкетіліп, поручик Ермолаев басқа жұмысқа жіберілген бола-
тын және ең бастысы, қалған ақша жетпейтіндіктен, бітпеген
жұмыстарды аяқтауға және қора-жайдың жаңа құрылысына
қаржы іздестіру қажеттілігіне орай бұл жұмыс келесі 1828 ж.
қалдырылды.
1831 ж. Сырымбеттегі үй егін егумен айналыса бас-
тады. Ол үшін Айғаным ханша қажетті тұқымды, жер өңдеу
құралдарын, қалай өңдеуді «көрсету» үшін тәжірибелі адам
жіберуді өтінді. Омбы басшысы 4 соқа, 8 тырма, 12 орақ, 40 пұт
қара бидайдың қаржысын бөлді. Бұдан басқа үй-жайға жақын
маңайдан егіндік жер тауып, төрт десятина тың жер көтеруге
және жергілікті қазақтардың көмегімен оған күздік бидай себу-
ге Антон Лычагин деген казак жіберілді. Бұлар үйден үш верст
жерде жасалды. Айғаным бұдан басқа жақын маңайға ұн тар-
Сібір ведомствосының сұлтандары. Ортада – сұлтан
Шыңғыс Уәлиев. Омбы. 1891 жылғы фотосурет
Султаны Сибирского ведомства.
В центре – султан Чингис Валиев. Омск. Фотография 1891 года
да Вали в знак официального утверждения его в звании ха-
на Среднего жуза. На всю жизнь запомнил также и рассказ
о том, как за год до своего появления на свет, степная знать
Аман-Карагайского (Кушмурунского) округа провозгласи-
ла его отца Чингиса своим старшим султаном.
Чокан любил этот дом, который был по существу
родовым поместьем Валихановых. В нем он родился, здесь
прошло его детство, сюда приезжал он летом из Омского
кадетского корпуса, тут жил в 1862–1864 гг.
История усадьбы такова. После смерти мужа – ха-
на Среднего жуза Вали (1781–1821) Айганым вместе с сы-
новьями получила его бывшую ставку в урочище Сырым-
бет в наследственное владение. Учитывая, что она одна из
первых среди казахской знати приняла российское под-
данство и взяла курс на сближение с Россией, генерал-
губернатор Западной Сибири П. М. Капцевич в августе
От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
20. Музей-усадьба Чокана Валиханова «Сырымбет»