Стр. 244 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

244

татын жел диірмен салуға, мешіт пен үйдің кем-кетігін бітіруге

көмек сұрады. Сібір казак әскери училищесінің тәрбиеленушісі,

Шоқанның болашақ әкесі сұлтанШыңғыс Уәлиханов өз хатын-

да: осыған назар аударсаңыз екен – деп өтініш жасады.

Бұл өтініш ішінара орындалды. Айғаным үйінің жа-

нынан дән кептіруге арналған пеші бар сарай салынды,

ал ұн тартатын диірменнің ағашы әзірленді. Қалғандары

кейінірек жасалынды. Ақыр соңында диірмен іске қосылды,

шала жерлері бітірілді, толық жұмыс істейтін болды. Ме-

дреседе оқыту үшін орыс басшылығы молда жіберді. Бұл

қазақ балалары үшін ашылған бірінші мектеп болатын,

оны ашқан Шоқанның әжесі – Айғаным. Осындай екінші

мектепті кейін – Шоқанның әкесі Шыңғыс осы округтің аға

сұлтаны болып сайланысымен оның әкімшілік орталығы

болып бекіген Уәлихановтар мекеніне жақын жердегі орыс

бекінісі – Құсмұрынға өз жеке қаржысына салдырды.

1853 ж. салынған деп есептелетін Айғаным үй-жайы-

ның құрылыс жоспары мен сыртқы көрінісі Шоқан Уә-

лихановтың танымал суреттерінде ғана бар. Кейін бұл

үй-жайды Кенесары Қасымұлы бастаған көтерілісшілер

өртеп жіберген. 1989 ж. Сырымбет сайында Уәлихановтар

үй-жайын қайта жаңғырту барысында кешенді архи-

тектуралық-археологиялық зерттеулер жасалып, оны ар-

хитекторлар Т. Н. Төреқұлов пен Н. В. Төреқұлова жүргізді.

Жоба авторлары тұрғын ғимарат қалдықтары Шоқан

нұсқасының не жоспарымен, не мөлшерімен, не тұрған

орнымен сәйкес келмейді, мүмкін, оның әкесі Шыңғыс

сұлтанның үй-жайының жобасы болар деп тұжырымдады.

1823 г. стал просить Сибирский комитет построить для

вдовы хана за счет казны небольшой дом и мечеть. Этот

акт признательности и сочувствия нес в себе еще и поли-

тический интерес. В связи с открытием Омской области

П. М. Капцевич рассчитывал учредить первый округ в ка-

захской степи при одном из сыновей покойного хана Ва-

ли и привлечь тем самым к оседлости других султанов и

подчиненные им роды. 19 декабря 1823 г. прошение было

утверждено, а месяц спустя император Александр I под-

писал указ «О водворении вдовы хана Вали на избранных

ею землях и о строительстве для нее дома и мечети це-

ною в пять тысяч рублей».

В 1824 г. под руководством военного инженера по-

ручика Ермолаева началось строительство. Осуществля-

ли его военные рабочие из Кокчетавского приказа. К кон-

цу года были готовы мечеть и жилой дом, куда со своей се-

мьей поселилась ханша Айганым. Поскольку от утвержден-

ной сметы оставались еще средства, она просила пристро-

ить к дому гостиную комнату для приема посетителей, по-

ставить баню, двор с сараями и училищный дом с комна-

той для учителя. Требовалось также довести до ума то, что

не успели сделать: оштукатурить стены внутри дома, выло-

жить еще две печи – голландскую и русскую с очагом, при-

делать к 15 окнам ставни и повернуть фасадом в надлежа-

щую сторону не по правилам поставленную мечеть. Об-

ластное руководство с пониманием отнеслось к замечани-

ям Айганым и обязалось выполнить все её просьбы. Но так

как рабочие уже были сняты с этого объекта, поручик Ер-

Үй-жайдың сұлбасы. Ш. Ш. Уәлихановтың суреті. 1853 жыл

План усадьбы. Рисунок Ч. Ч. Валиханова. 1853 год

Сырымбет үй-жайы. Ш. Ш. Уәлихановтың суреті. 1853 жыл

Усадьба Сырымбет. Рисунок Ч. Ч. Валиханова. 1853 год

Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы

20. Шоқан Уәлихановтың «Сырымбет» мұражай-үй-жайы