Стр. 281 - ТОМ2

281
географиялық картасы және көнекөз-қариялардан алынған
мәліметтер бойынша жоғарыда аталған жер – Аңырақай
туралы өзінің алдындағы зерттеушінің мәліметтерін
анықтап тексерді. Анықтап тексеруден кейін ол Диваев
айтқан Итішпес көлін сол кездің өзінде-ақ ғылымға кеңінен
танымал болған, Жетісудың солтүстік-шығысындағы
Алакөл көлі емес, Балқаштың бұрынғы оңтүстік-батыс
шығанағы – ащы суымен ерекшеленетін Алакөл көлі
екендігін дәлелдеді. Соңғысын қазақтар сонау көне за-
мандардан бері метафоралық тұрғыдан Итішпес-Алакөл
деп атаған, өйткені оның суының дәмі жағымсыз, адам-
дар үшін умен тең болғандықтан, «суын ит те ішпейді».
Зерттеуші сол заманның өзінде-ақ шайқас болған та-
рихи жерді дұрыс анықтаған. Оның айтуынша, шайқас
болған орын Алакөлден оңтүстік-шығысқа қарай 120 верст
жердегі Аңырақай тауларының маңы. Бұл жер ХVІІ–ХVІІІ ғ.
бірінші жартысында Еділ-Орал өзен аралығы мен Іленің
орта және жоғарғы ағыстарында, сондай-ақ оның сол жақ
салаларының бойында үнемі көшіп-қонып жүрген жоңғар
ургасының көлікті «дәлізі» ретінде түйінді рөлін атқарған.
М. Тынышбаев көрсетіп кеткен Аңырақай жерінің жал-
пы географиялық нысандары бойынша 2005–2007 жж.
қазақстандық ғалымдар Аңырақай тауларының солтүстік-
шығыс беткейіне жан-жақты барлау-зерттеулер жүргізу
барысында қазақ және жоңғар әскери жасақтарының ара-
сында болған шайқастың тарихи орнын анықтады.
Тарихи шайқас болған ұмытылмас жер қазіргі Жам-
был және Алматы облыстарының әкімшілік шекарасындағы
Хантау мен Дегерес-Қордай тау жоталарынан оңтүстік-
шығысқа қарай орын тепкен, Аңырақай шатқалының
солтүстік-шығысында. 1643–1652 жж. жоңғар ханы Ба-
тыр қонтайшы Солтүстік-Батыс Жетісуды жаулап алғанға
дейін және Шу-Іле таулары маңайынан жоңғарларды
қуып шыққаннан кейін бұл шатқалдың шөлді жерлері Ұлы
жүздің дулат тайпасы ботбай руының және шапырашты
тайпасының қыстауы мен жайлауы болған. Бұл жерлер
ХVІІІ ғ. екінші жартысы – ХІХ ғ. ортасында бастапқыда
Абылай ханның (1771–1780) және оның екінші баласы Әділ
сұлтанның (1715 ж. қайтыс болған), ал Әділ сұлтан қайтыс
болғаннан оның ұлдары – Әділ әулеті сұлтандарының қол
астында болды. Бұл аумақ Аңырақай тауларының солтүстік-
шығыс беткейін және осы таулар мен Тауқұм шөлінің
аралығындағы жазықтықты алып жатыр. ХІХ ғ. екінші жар-
тысында – ХХ ғ. басында Аңырақай тарихи орны басын-
да Аңырақайдың, одан соң Қарақастек, кейіннен – Жетісу
Киіз үйде. Джон Кэстлдің суреті. 1736 жыл
В казахской юрте. Рисунок Джона Кэстля. 1736 год
Двадцать лет спустя после выхода в свет этого сообщения
видный казахский инженер-железнодорожник и исследова-
тель-историк Мухамеджан Тынышпаев уточнил по географи-
ческим картам Туркестанского края и опросам старожилов
вышеупомянутых мест сведения своего предшественника об
Аныракае, указав, что под диваевским озером Итишпес сле-
дует понимать вовсе не широко известное к тому времени в
науке озеро Алаколь, расположенное на северо-восточной
окраине Жетысу, а бывший юго-западный залив Балхаша –
озеро Алаколь, отличающийся ядовитой горько-соленой во-
дой. Последний водоем казахи с давних пор метафорически
называли Итишпес-Алаколь, желая тем самым подчеркнуть,
что вода в нем настолько неприятна на вкус и губительна для
людей, что ее «не станет пить даже собака». Само же истори-
ческое место сражения исследователь в то время совершенно
верно определил на расстоянии 120 верст к юго-востоку от
Алаколя в районе Аныракайских гор, который играл в XVII
– первой половине XVIII в. роль узлового участка протяжен-
ного транспортного «коридора» из Волго-Уральского меж-
дуречья в ургу джунгарских ханов, постоянно кочевавшую в
бассейне среднего и верхнего течения реки Или и ее левых
притоков. В 2005–2007 гг. указанные М. Тынышпаевым
общие географические ориентиры местности Аныракай на-
От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
1. Рудный Алтай 76. Историческая местность Анырак