Стр. 479 - ТОМ2

479
Впервые Испиджаб упоминается в сочинении извест-
ного математика и географа ІХ в. ал-Хорезми в списке горо-
дов пятого климата. Сайрам-Испиджаб чаще других средне-
вековых городов юга Казахстана встречается в источниках
ІХ–Х вв. Лаконичное описание раннего города сохранилось
у арабского географа ал-Макдиси (985 г.). «Исбиджаб, – го-
ворит он, – большой окружной город. Он имеет рабад и на-
селенную медину. В ней крытые рынки, рынок полотна и
соборная мечеть. Она имеет четверо ворот, у каждых ворот
рабат: ворота Нуджакета, ворота Фархана, ворота Шакраны,
ворота Бухары. Рабаты: нахшебцев, рабат бухарцев, рабат
самаркандцев, рабат Каратегина, а в нем его могила и рынок,
ежемесячный доход которого – 7000 диргемов – он завещал
на выдачу беднякам хлеба и пропитания. Говорят, что в нем
(городе) 1700 рабатов. Это славная пограничная крепость
и место войны за веру».
Центральная часть городища представляет сегодня
подпрямоугольный в плане бугор. Вокруг этих развалин
Сайрама сохранились еще небольшие по площади возвы-
шения. Это руины отдельных рабатов, т. е. укреплений, кара-
ван-сараев и поселений ремесленников с базарами. Вокруг
городских предместий и сельскохозяйственной округи вы-
явлено два ряда внешних стен. Они-то и явились основа-
нием для таких строк у персидского историка ХІІІ в. Рашид
ад-дина: «Город Кары-Сайрам есть древний и очень большой
город; видевшие его люди говорят, что от начала до конца
его – один день пути; сорок имеет ворот».
Небольшие по объему археологические исследова-
ния на городище Сайрам не дали материалов ранее ІХ в.
Однако письменные источники позволяют отнести суще-
ствование города к VІІ–VІІІ вв. В родословной «Насабнама»,
автором которой является близкий родственник Ходжи Ах-
меда Ясави – Сафи ад-дин Орын Койлаки, изложена исто-
рия завоевания Южного Казахстана войсками мусульман в
VІІІ в. Большой интерес в ней представляет описание за-
хвата доисламского Сайрама войсками арабов: «...в Сай-
раме был один правитель. Его звали Коркоз, по прозвищу
Нахибдар. В Сайрамском княжестве было 160 тыс. семей
христиан, 300 селений. Все они были христиане. Исхак-баб
склонял Нахибдара к принятию ислама. На это Нахибдар от-
ветил: “70 поколений моих предков были христиане, моя ве-
ра истинная. Я буду сражаться с тобой”. Три дня и ночи шли
сражения. Десять тысяч христиан было убито, пять тысяч
мусульман стали шахидами. Среди погибших за веру самым
известным был... знаменосец Исхах-баба – Абд ал-Азиз... В
Алғаш рет Испиджаб ІХ ғ. белгілі математик және гео-
граф әл-Хорезмидің «бесінші климат қалаларының» тізімінде
кездеседі. Сайрам-Испиджаб атауы ІХ–Х ғғ. деректерінде
оңтүстік Қазақстанның басқа қалаларымен салыстырғанда
жиі кездеседі. Араб географы әл-Мақдиси шығармасында
(985 ж.) ертедегі қаланың қысқа да нұсқа сипаттамасы
сақталған: «Испиджаб – үлкен аймақтық қала. Оның ра-
бады мен халық мекен ететін мединасы бар. Онда (меди-
нада) жабық базарлар, мата базары және үлкен мешіт бар.
Оның (мединаның) төрт қақпасы: Нуджает қақпасы, Фархан
қақпасы, Шақрана қақпасы, Бұқара қақпасы, әр қақпаның
жанында рабаты бар. Рабаттар: нахшебтіктер рабаты,
бұқарлықтар рабаты, самарқандықтар рабаты, Қаратеган ра-
баты, ал оның ішінде оның қабірі және кедейлерге нан мен
тамақ бергізуге өсиет еткен ай сайын 7000 диргем табыс
беретін базары бар. Онда (қалада) 1700 рабат бар деседі. Бұл
атақты шекаралық қорған және дін үшін соғысатын орын».
Бүгінде қалашықтың орталық бөлігі төбешікке
айналған. Сайрамның орталық қалдықтарын айнала
беттерінде адам тіршілігінің іздері бар шағын төбешіктер
сақталған. Олар жеке бекіністер, керуен-сарайлар,
қолөнершілер тұрақтары – рабаттардың қалдықтары. Қала
айналасындағы елдімекендер мен егістіктер екі қатар сыртқы
қорған-қабырғамен қоршалған. Міне, осылар XIII ғ. парсы
тарихшысы Рашид әд-Диннің мына жолдарды жазуына негіз
болды: «Кәрі Сайрам қаласы өте көне және өте үлкен қала;
оны көрген адамдардың айтуынша оның бір шетінен екінші
шетіне дейін бір күндік жол; қырық қақпасы бар».
Сайрам көне қалашығының орталығында жүргізілген
шағын зерттеулер ІХ ғ. ерте дәуірге жататын заттық белгілер
таппады. Алайда жазба деректердегі мәліметтерге қарағанда
қала VІІ–VІІІ ғғ. өмір сүрген. Қожа Ахмет Яссауидің жақын
туысы болып келетін «Насабнаме» шежіресінің авторы Сафи
әд-Дин Орын Қойлақы Оңтүстік Қазақстанды VIII ғ. мұсылман
әскерлерінің жаулап алу тарихын баяндайды. Онда исламға
дейінгі Сайрамды араб әскерлерінің қалай жаулап алғандығы
айтылады: «Сайрамда бір патша бар еді. Аты Көркөз еді, лақабы
Нахибдар еді. Сайрам елі 160 мың үйлік тарса еді. 300 рустай-
ысы (елдімекені) бар еді. Барлығы тарса еді. Ысқақ баб На-
хибдарды иманға шақырды. Нахибдар айтты: “70 атамнан
бері тарсамын, менің дінім –хақ-дүр. Сенімен соғысамын” –
дейді. 3 түн және 3 күн шайқасты, 10 мың тарса өлді, 5 мың
мұсылман шаһид болды. Шаһид болғандардың ішінде ең
атақтысы ... Ысқақ бабтың ту ұстаушысы – Абд әл-Әзиз бар еді.
Сайрамда ...Хийалық ата қалдырылды. Ол 45 жыл илму-хикмет
От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
1. Рудный Алтай 92. Памятники Сайрама