Стр. 481 - ТОМ2

481
айтты». Осы деректе Ысқақ бабтың Сайрамда үлкен мешіт
салдырғаны айтылады: «...ол Шуба мешітін салды. Мешіттің
құрылысына 30 мың 500 алтын ақша кетті».
Сайрамдағы бізге жеткен ең ерте исламдық ескерт-
кіштердің бірі Ыдырыс пайғамбар мешітінің тас ұстыны.
Алғаш бұл тіреуге 1866 ж. Сайрам арқылы өткен жазушы
А. К. Гейнс назар аударды: «Мешіттің төбесі ішінен көптеген
ағаш ұстындармен тірелген, олардың ішінде біздің
назарымызға қатты құмтастан қашалған өте көне тіреу
түсті. Оның сырт пішіні біздің байырғы шіркеулердегі орта
беліне таман тарылатын шағын ұстындарына ұқсас. Онда
беймәлім сына тәрізді әріптер бар. Г. және П. (А. К. Гейнстің
жолсеріктері) оларды ескі славян әріптері деп таныды. Олар
бұл жаққа қалай келген деген сұрағыма татаршапқыншылығы
кезінде әкелінілуі мүмкін деп жауап қайтарды. Осы сұраққа
жауап іздеп бізді қоршап тұрған құрметті сайрамдықтарға
сауал салғанда олардан: “Бұл ұстынды Адам атаның бір бала-
сы жасаған және ол ешбір жақтан әкелінбеген, ертеден осы
жерде тұр” деген жауап алдық». Мешіттің бұл көз тартарлық
жәдігері көптеген зерттеушілерді қызықтырды. Нақты осы
ұстынға деген қызығушылық Орта Азия ескерткіштерінің
айтулы зерттеушісі М. Е. Массонды Сайрам қалашығына ба-
рып оны көруіне ықпал етті. М. Е. Массон осы сирек жәдігерді
ІХ–Х ғғ. жатқызып, оның ғылыми сипаттамасын жасады.
Сары құмтастан қашалған ұстынның биіктігі екі жа-
рым метр. Тіреудің жоғары және орта бөлігі жағында куфи
үлгісінде жасалған жазулар ойылған. Онда ислам дінінің
негізгі қағидалары жазылған.
Оларды алғаш оқып аударған 1884 ж. Сайрам ескерт-
кіштерін тамашалаған шығыстанушыН. И. Веселовский болды.
Ол өзінің жарияланбай қалған есебінде: «Сайрамның барлық
мешіттері жақын арада қайта салынған және сондықтан олар-
да байырғы жазулар жоқ. Оларда тек зияратқа келгендердің
жазбалары бар. Олардың тарих үшін маңызы болмаған соң
көшірілмеді. Ыдырыс мешітінің бастырмасында құмтастан
жасалған бір тіреу назар аударарлық. Онда кейбір өрнектер
және арабша “Алладан басқа Құдай жоқ”, “Алла жалғыз, Алла
әмірші” – деп көрсетеді».
ХХ ғ. басында ұстын киелі болып саналған, апта сай-
ын өтетін зікір салу барысында кейбір зікірге қатысушылар
оны екі қолымен құшақтап айналған. М. Е. Массонның бала
көтермеген бір әйелдің ұстынды тәуба еткен рәсімін көріп
жазғаны бар: «Менің көзімше мешіт қақпасына атпен кел-
ген салтанатты киінген, басында сәукелесі бар жас қазақ
келіншегі көлігінен түсіп, жылдам қадамдап ауладан өтіп,
лонны бесплодной женщиной: «При мне к воротам мечети
верхом на лошади подъехала празднично разодетая моло-
дая казачка (казашка. – ред.), соскочила с седла, быстрыми
шагами миновала двор, взошла на террасу и приблизилась
к колонне. Охватив ее насколько могла руками и прильнув
к ней, она дважды торопливо обошла кругом и трижды тер-
лась лбом о нее, после чего так же спешно покинула мечеть,
унося в степь уверенность, что благоприятный результат не
преминет обнаружиться после этого в скором времени».
В первой половине ХХ в. мечеть Идрис-пайгамба-
ра была разрушена, а упомянутая колонна располагается
теперь у входа в Музей села Сайрам. Каменная колонна не
единственный памятник камнерезнего искусства средневе-
кового Сайрама. В экспозиции петербургского Эрмитажа
выставлена другая такая же, а в областном краеведческом
музее Шымкента находится каменное корыто с эпиграфи-
ческим орнаментом.
Сейчас на территории села, в различных частях Сай-
рама, сохранились шесть намогильных сооружений-мавзо-
леев и один минарет. К сожалению, они дошли до нас не в
первозданном виде. Почти каждый памятник Сайрама пере-
жил в течение ХІІ–ХІХ вв. ряд переделок и изменил свой об-
лик. Так, современная постройка на месте старого мавзолея
Мирали-баба сооружена уже в 30-х гг. ХХ в.
Мыралы баб кесенесі. 1930-шы жылдар. Батыс көрінісі
Мавзолей Мирали-баб. 1930-е годы. Вид с запада
От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
1. Рудный Алтай 92. Памятники Сайрама