Стр. 667 - ТОМ2

667

зародыш благополучий Кизил-хатун, дочь…» В другой надпи-

си на отдельной плите, прямо над входом в мавзолей, ими

прочитано имя мастера: «Работа Джамаля Хайата». Сафар 698

г. хиджры начался 8 ноября 1298 г. Значит, мавзолей был по-

строен в самом конце XIII в., до воцарения Узбек-хана и при-

нятия ислама как государственной религии Золотой Орды.

О датировке мавзолея на реке Жанадарья прямых сви-

детельств нет, но о ней красноречиво говорят его архитектур-

ные особенности. Это типичный однокамерный портально-ку-

польный мавзолей с шатровым покрытием. Внутренний купол

сфероконический, внешний имеет форму восьмигранной пи-

рамиды, установленной на невысоком восьмигранном бараба-

не. Портал не слишком объемный, зрительно и конструктивно

он скорее имеет характер развитой стены главного фасада со

стрельчатой арочной входной нишей. Этот мавзолей – один из

«той особой группы среднеазиатских мавзолеев, которые харак-

теризуются наличием приподнятого на барабане шатрового ку-

пола, …завершающих в XIV веке один из этапов архитектурных

исканий северотуркестанских строителей».

Г. А. Пугаченкова отметила как важный и неслучайный

факт то, что «в постройках Средней Азии конический или пи-

рамидальный купол венчает только мавзолеи», причем только

в этом регионе шатровые мавзолеи имеют порталы, тогда как

в Передней Азии сохранялся их центрический тип. В отличие

от западных ученых она считала, что «основу возникновения

мавзолеев шатрового типа следует искать в памятниках мону-

ментальной архитектуры среднеазиатских кочевых народно-

стей и в тех погребальных обычаях и обрядах, которые у них

бытовали». В результате своих исследований она пришла к

выводу, что «с XII по XIV в. портальные мавзолеи с гранеными

или гофрированными барабанами и шатрами проходят в се-

верных районах Средней Азии долгий путь самостоятельного

развития, что отразилось в многочисленных, хотя и мало-

известных памятниках Хорезма, Кыргызстана и Казахстана,

…являя все признаки эволюции местной архитектурной тра-

диции, получившей высокохудожественное воплощение в

монументальном строительстве из жженого кирпича».

тәжірибесіз өмір ізгі ниетпен жасырылды. Және жан жүріп

кету үшін шіріген кең жерден мәңгілік таза күш, адал, жақсы

істер бастамасы, Қызыл қатын ұрығының амандығы, қызы…»

Кесенеге кіре берістегі тағы бір жазудан олар шебердің атын

оқыды: «Жамал Хайаттың жұмысы». Хижраның 698 ж. сафар

1298 ж. 8 қарашада басталған. Яғни, кесене XIII ғ. ең соңында,

Өзбек хан таққа отырғанға және Алтын Орданың мемлекеттік

діні ретінде қабылданғанға дейін салынған.

Жаңадария өзеніндегі кесене уақыты жөнінде

белгілі бір деректер жоқ, алайда ол туралы архитектуралық

ерекшеліктер нақты әңгімелейді. Ол әдеттегі бір камера-

лы порталды-күмбезді шатырмен жабылған кесене. Ішкі

күмбез сфералық конусты болса, сыртқысы биік емес сегіз

қырлы барабанда орнатылған сегіз қырлы пирамиданаң

пішінін көрсетеді. Портал өте көлемді емес, құрылымы мен

көзге көрінуі жағынан кіреберіс текшесі сүйірлі аркалы болып

келетін кемелденген қабырғалы негізгі қасбетімен сипаттала-

ды. Бұл кесене – «көтеріңкі барабанында шатырлы күмбезі бар

Орта азиялық кесенелердің ерекше тобы, … XIV ғ. аяқталған

солтүстік түркістандық құрылысшылардың архитектуралық

ізденістері кезеңдерінің бірі».

Г. А. Пугаченкова «Орта Азия құрылыстарындағы

конустық және пирамидалық күмбездер тек кесенелер-

де ғана кездеседі», сонымен бірге бұл аймақта шатырлы

кесенелердің порталы бар, ол кезде Алдыңғы Азияда олардың

орталықтандырылған типі сақталған. Батыс ғалымдарынан

айырмашылығы ол «шатырлы типтегі кесенелердің негізінің

пайда болуын, Орта азиялық көшпелі халықтарының іргелі

архитектуралық ескерткіштерінен және олардың жерлеу салт-

дәстүрлерінен іздеу керек» деп санады . Өзінің зерттеулерінің

нәтижесінде ол «XII және XIV ғғ. порталды кесенелер қырлы

немесе кеңірдекті көп қырлы қабырғалар мен шатырлар

Хорезм, Қырғызстан және Қазақстанның көптеген, деген-

мен онша танымал емес ескерткіштерінде күйген кірпіштен

салынған іргелі құрылыста жоғары көркем жетістікке жет-

кен жергілікті архитектуралық дәстүрдің барлық белгілері

көрінетін, Орта Азияның солтүстік аудандарында өздігінен

дамудың ұзақ жолынан өтеді» деп пайымдады.

От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана

1. Рудный Алтай

108. Золотоордынские мавзолеи Восточного Приаралья