Стр. 661 - ТОМ2

661
Іңкәрдария өзеніндегі Сырлытам кесенесі. ХІІІ ғасырдың соңы.
1984 жылғы фотосурет
Мавзолей Сырлытам на реке Инкардарья. Конец XIII века.
Фотография 1984 года
ду так называемого «смутного времени» в истории Золотой
Орды, – строительстве мавзолея Джир-Кутлу на Сырдарье в
XIV в. Согласно «Чингиз-наме», мавзолей этот строился по
приказу Тенгиз-Буги из племени кыйат, сына Джир-Кутлу, ко-
торый с воцарением на золотоордынском троне хана Берди-
бека (1357–1359) ушел к низовьям Сырдарьи и увел с собой
все «левое крыло» Золотой Орды, правление которым доста-
лось ему в наследство от отца. В числе подвластных ему людей
были и царевичи-чингизиды, потомки семнадцати сыновей
Джучи, рожденных не матерью Бату и Орда-Еджена, а другими
женами. Они были отданы в свое время Узбек-ханом, вместе с
принадлежавшими им людьми, под власть Кыйата Исатая, мо-
гущественного временщика, деда Тенгиз-Буги. Как повествует
«Чингиз-наме»: «В то время когда Узбек-хан… в гневе отдал в
кошун Кыйат Исатаю внуков семнадцати сыновей, родивших-
ся от других жен Йочи-хана, вместе с принадлежавшими им
племенами, то после того как умер упомянутый Исатай, оста-
лись [все они] сыну его Тенгиз-Буге. Очень наглым и злым чело-
веком был этот Тенгиз-Буга. Жестоко истязал и унижал он огла-
нов этих, что были из потомства государей его. Например, когда
решил он возвести мавзолей над отцом своим Джир-Кутлы, то
заявил: “Быть им строителями”, – и всю работу [по возведению]
мавзолея поручил им, никого больше не привлекая. Даже воду
подносить, делать кирпичи и подносить кирпичи – приходи-
лось им. Много мук приняли они: у одних спина превратилась
в рану, у других – грудь, у третьих истерзаны были ноги. [Так]
рассказывают. А, впрочем, Аллах лучше ведает!»
Выдающийся казахстанский востоковед В. П. Юдин,
анализируя значение «Чингиз-наме» для изучения истории
ма белдеулер. Олар шындығында ғимараттың декоративті
әшекейлерінің негізгі компонентін құраған өсімдікті
және эпиграфикалық өрнекті әйнекелісіз ойылған
күйдірілген сары саз тақтатастар толтырылды. Порталға
қарама-қайшы, басқа қасбеттердің майда тегіс кірпіш
қаламасы ғимараттың негізгі көлеміне пішіні жағынан
әдетте жоғарғы жағы аздап сүйірленген кубқа жақын және
қарапайым дөңгелек немесе қырлы дөңгелекке орнатылған
шеңберленген күмбезге жақын сұсты қарапайымдылық
береді. Тереңдетілген әйнекелі тақтатас сынықтарының
сирек олжаларына қарағанда, бұл кезеңнің кесенелерінің
күмбездері қапталған болу керек. XIV ғ. аяғында Алтын
Орданың түсті кіреуке әсіресе ақсүйектер кесенелерінің
декоративті әшекейлерінде көркем айқындаушы зат
ретінде кеңінен қолданылған.
Бұл кесенелерді салған кімдер және онда кім жер-
ленген? Ғалымдарға белгілі жазба деректерде бұл жөнінде
мәліметтер жоқтың қасы. Бұл жағынан шын мәнiнде Алтын
Орда тарихындағы бұлыңғыр кезеңі деп аталған бiр көрiнiс –
XIV ғ. Сырдарияда Жыр-Құтлұ кесенесінің құрылысы туралы
баяндалатын жалғыз XVI ғ. хиуалық автор Өтеміс қажының
шығармасы «Шыңғыснама». «Шыңғыснамаға» қарағанда, бұл
кесене Жыр-Құтлұның ұлының әмірімен салынған, қият тай-
пасынан шыққан Теңіз-Бұғы Алтын Орда тағына Бердібек хан
отырғаннан кейін Сырдарияның төменгісағасына өзімен
бірге әкесінен мұраға қалған Алтын Орданың «сол қанатын»
ала кетті. Оның қарауында Шыңғыс тұқымдары Жошының
Бату мен Орда-Еженді туған әйелінен емес, басқа әйелдерінен
туған он жеті ұлының ұрпақтары болды. Олар жазалауға өз
кезінде Өзбек хан тиесілі адамдарымен бірге Теңіз-Бұғының
атасы, құдіретті кездейсоқ Қият Исатайдың билігіне берілді.
«Шыңғыснамада» «ол кезде Өзбек хан… қошын Қият Исатайға
ашумен Жошы ханның басқа әйелдерінен туған он жеті
ұлының немерелерін оларға тиесілі тайпаларымен беріп
жіберді, аталған Исатай өлген соң, [олардың барлығы] оның
ұлы Теңіз-Бұғыға қалды. Бұл Теңіз-Бұғы өте арсыз әрі қатыгез
адам болған. Ол өз ханының ұрпақтары бұл оғландарды аяу-
сыз қинап, қорлады. Мысалы, ол өз әкесі Жер-Құтлыға кесене
орнатуды ұйғарғанда былай деген: «Олар құрылысшылар бо-
лады», – және кесененің барлық жұмысын [тұрғызу бойын-
ша] басқа ешкімді тартпай, оларға тапсырды. Тіпті су тасу да,
кірпіш құю және кірпіш тасу да соларға жүктелді. Олар көп
қиналды: бірінің арқасы жауыр, бірінің – кеудесі, үшіншісінің
аяғы дал-дал болды. [Осылай] әңгімелейді. Ал дегенмен, бір
Алла біледі!».
От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
1. Рудный Алтай 108. Золотоордынские мавзолеи Восточного Приаралья