Стр. 659 - ТОМ2

659
ығыс Арал маңы – Қазақстанның ғана емес,
бүкіл Орталық Азия тарихында маңызды рөл
атқарған бірегей аймақ. Ондағы баға жетпес
көптеген ескерткіштер арасында Шыңғыс
ханның немересі, Жошының екінші ұлы Бату
хан негізін қалаған, моңғол империясының
солтүстік және солтүстік-батыс бөлігіндегі Алтын Орда
мемлекеті дәуірінің архитектуралық сәулет өнеріне жататын
толықтай сақталған екі ортағасырлық кесене бар.
Бұл алып мемлекеттік құрылымның аумағындағы ке-
сенелерде Орталық Азия шеберлері жинақтаған тәжірибелер,
олардың шығармашылық ойлау жүйесі мен әрі қарай да-
муы және біртұтас стилі көрініс тапқан. Өзбек хан билігі
мен исламды мемлекеттік дін ретінде қабылдаған кезден
бастап бұл сәулетшілік бағыт жаңа қарқынмен өрістей
бастады. Бұл ортаның белгілі ескерткіштерін салыстыру
кезінде архитектуралық көркемдік тәсілдердің бірқатар
ерекшеліктері бар екендігін көрсетеді. Архитектуралық-
көркем және құрастырмалы тәсілдер тұрақты дәстүрлер ту-
ралы айтуға мүмкіндік берсе, ал ерекше өзгешіліктері – бір
уақыттағы дамыған типтердің алуан түрлілігін дәлелдейді.
Алтын Орда кесенелерінің негізгі жалпы архитек-
туралық ерекшеліктерінің бірі – көлемді-кеңістіктік
композициясының қарапайымдылығы мен ғимараттың
тектоникалық қисындылығы. Бұл кезең ескерткіштерінің
барлығы күйген кірпіштен салынған және порталы өте
үлкен болмаса да, барлық басты қасбетті алып, жабын
төбесінен салыстырмалы түрде белгілі бір биіктікке
көтеріліп тұратын бір камералы порталды-күмбезді
кесененің дамыған типін көрсетеді. Порталдың жоғарғы
жағының нық тұруы үшін оның сырт жағына шатырға кон-
трфорс орнатты. Бұл кесененің құрылысшылары сәндеп,
безендіруден гөрі көлемді-кеңістіктік композицияға
Ш осточное Приаралье – регион, уникальный по
своему географическому положению и роли,
которую он сыграл в истории не только Ка-
захстана, но и всей Центральной Азии. Среди
многочисленных памятников, представляю-
щих в огромном хронологическом диапазо-
не его бесценное наследие, есть два средневековых мавзолея,
которые являются единственными в этом регионе почти
целостно сохранившимися архитектурными памятниками
великой эпохи господства Золотой Орды – государства, ос-
нованного Бату-ханом, вторым сыном Джучи и внуком Чин-
гисхана, составлявшего северную и северо-западную часть
обширной Монгольской империи.
Характерные черты, общие для золотоордынских
мавзолеев, строившихся на всей территории этого огромно-
го государственного образования, говорят о едином стиле,
сложившемся на основе синтеза и распространения опыта,
накопленного зодчими различных регионов Центральной
Азии в течение предшествующих веков, его творческого пе-
реосмысления и дальнейшего развития в результате много-
кратного применения и отбора строительных приемов. Со
времени правления Узбек-хана и принятия ислама как госу-
дарственной религии это направление зодчества получило
новое мощное развитие, воплотившись в многочисленных
постройках. Сопоставление известных памятников этого
круга показывает, с одной стороны, что они обладают значи-
тельной общностью архитектурно-художественных приемов,
с другой – что имеется ряд особенностей, отличающих их
друг от друга. Повторяемость архитектурно-художественных
и конструктивных приемов позволяет говорить о существо-
вании устойчивых традиций, а отличительные особенности
свидетельствуют о разнообразии типов, существовавших и
развивавшихся одновременно.
В
От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
1. Рудный Алтай 108. Золотоордынские мавзолеи Восточного Приаралья
Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы
53. Қалмаққырған тарихи орыны 108. Шығыс Арал маңының Алтын Орда кесенелері