Стр. 275 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

275
родища четыре. В каждом комплексе попарно соединенных
сооружений одно отличается более крупными размерами.
Площадь больших комнат 27–48 м2, малых – от 12 до 30 м2.
Судя по отсутствию столбовых ямок, дома на городище Ак-
тау были срубные, высотой 2,5–3 м. Кровля, скорее всего, бы-
ла плоская или односкатная. Это связано с многофункцио-
нальностью основной части построек городища Актау: до-
ма не только служили жилищами, но и являлись составной
частью оборонительной системы поселка. И в этом качестве
крыши их могли использоваться как боевые площадки верх-
ней галереи обороны. Для этих целей наиболее удобными
были плоские накаты.
В планировке и архитектуре жилищ немаловажным
элементом является вход. Они выделяются двух типов: кори-
дорообразный, продолжающийся внутри помещения, и ко-
роткий угловой в виде тамбура. Длинные коридорообразные
входы известны еще с эпохи бронзы, появление их связано
с суровыми климатическими условиями, с необходимостью
сбережения тепла в холодное время года. Такие входы могли
использоваться как дымоходы, каналы тяги очагов, элемен-
ты хозяйственной организации интерьера. Обнаруженные
в них остатки очагов исполняли роль своеобразных конди-
ционеров, преграждавших доступ холодного воздуха в по-
мещение.
Организующей основой интерьера жилищ являют-
ся очаги. С ними связано и большинство находок. Очаги
открытого типа. Обязательным кухонным приспособле-
нием являются ямки для сосудов. Около очагов найдены
узкие канавки, заполненные золой. В некоторых из них об-
наружены сосуды, аккуратно расставленные и присыпан-
ные до плечиков золой. Судя по всему, канавки служили не
только в качестве выгребных ям, но, возможно, и как сво-
еобразные приспособления для подогрева пищи. Из этно-
графии известно также, что подобные заполненные золой
углубления в зимнее время застилались шкурами и служи-
ли теплыми лежанками.
Основой комплекса оборонительных сооружений яв-
лялся «вал-стена». По форме и конструкции это была не про-
сто вытянутая дугой насыпь, а сооружение с жестким дере-
вянным каркасом, заполненным грунтом, состоявшим из от-
дельных прямоугольных в плане блоков-секций.
Сплошной массив вала-стены разделяется входом на
две неравные части: длина западной – 32 м, и состоит она из
трех секций; длина восточного участка 20 м, она составлена
из двух блоков-секций. Перед входом оставалось незанятое
үйлердің солтүстік қатары айрықша көзге түседі. Басқа
құрылыстардан өзен арнасына параллель қалыпта созылып
жатқан бірқатар екі камералы тұрғын үйлер бөлініп шығып
тұр. Ауылдың композициялық құрылымында үйлердің үш
қатары: шығыс, орталық және бір бөлігі ғана сақталған ба-
тыс қатары бөлек көрінеді. Үйлер бір-бірінен бір-екі метр
қашықтықта тұр, «көшелердің» кеңдігі – 4–5 м. Көшелер
қалашыққа кірер есік-қақпадан басталады. Олардың бірі
оңтүстікке бағытталған және қалашықтың кіреберісіне
жақын орналасқан үйлердің арасынан өтіп, орталық
қатардағы үйлердің ұзын қабырғаларының бойы-
мен оңтүстік-шығыстан, мүйістің шығыс беткейлерінің
маңындағы құрылысы аяқталмаған алаңқайға қарай
бұрылады. Екінші көше кіреберістегі үйлерді айналып өтіп,
батысқа және оңтүстікке бағытталып бөлініп кетеді. Бекініс
жер аумағында мүйістің батыс және шығыс беткейлерінде
екі бос алаңқай бар. Мәдени қабаттан табылған бұйымдарды
алып қарағанда, олар шаруашылық мақсатқа пайдаланылған
сияқты. Қалашықтың жоспарлық композициясы өзіне ғана
тән сынық сызықтық және айналма құрылыс принципі
сақталғанын байқатады.
Ақтау көне қалашығындағы барлық үйлер – жер
үстілік типті бір және екі камералы. Бір камералы үйлердің
аумағы 26–30 м2 . Қалашықтың жер аумағында екі ка-
мералы тұрғын үй – төртеу. Әр кешендегі қосақталып
біріктірілген құрылыстардың ішінде, біреуі аса ірі
мөлшерімен байқалады. Оның үлкен бөлмелерінің алаңы
27–48 м 2, кішілерінің алаңы – 12 м 2-ден 302 м-ге дейін. Көне
қалашықтың жер аумағында 10 тұрғын үй қалдықтары
ашылды. Олардың бәрі де үйлер. Бағана шұңқырларының
болмағанына қарағанда қалашықтағы үйлер 2,5–3,0 м
биіктікте ағаштан қиып салынған. Үйдің төбесі, тегінде
жалпақ немесе бір беткейлі шатыр. Бұл Ақтау көне
бекінісі құрылыстарының негізгі бөлігі көп функционалды
болғанымен байланысты: үйлер тұрмысқа ғана арналған
емес, бекіністің қорғаныс жүйесінің құрамды бөлігі де
болды. Сондықтан да шатырлар қорғанудың жоғарғы
галереясының соғыс алаңы ретінде пайдаланылды. Ол
үшін жазық төсеме төбелер аса қолайлы еді.
Тұрғын үйлердің жоспары мен сәулетінде кіре
беріс маңызды элемент болып табылады. Көне Қалашықта
олардың екі типі болды: дәліз тәрізді үйдің ішіне ендеп
кіретін кіре беріс және жапсырма дәліз тәрізді кіре беріс.
Ұзын дәліз тәрізді кіре берістер қола дәуірінен бері белгілі,
олардың пайда болуы қатаң климат жағдайымен және
От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
23. Древняя крепость Актау