Стр. 371 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

371

дәліз-дромостар созылған. Қорғандар б. з. д. VII–VI ғғ. жа-

тады. Табылған заттардың арасында қыш үзінділері, тас дән

үккіштер Ахеменидті Иран бейнеленген ескерткіштерін

еске түсіретін бедерленіп бейнеленген салт атты адам мен

қола айылбастың сынықтары бар. II қорғаннан табылған

украиндық қорғандарда кездесетін, сырт пішіні, шаш

қойысы, киімі «шошақ бөрікті» сақтар мен «ұзын шашты»

скифтерден анық өзгешеленетін кейіпкерлер бейнеленген

қола тілімше мен айылбас ерекше назар аудартады.

«Мұртты» обалар Тасмола мәдениетінің өзіндік

ерекшелігі болып табылады. Олардың әрқайсысы бірнеше

элементтерден тұратын кешенді құрайды, олар: адамдар

жерленген үлкен немесе негізгі қорған, бірнеше метр

шығысқа қарай үйіндісінің астында көне горизонтын-

да жылқы сүйектері мен саз ыдыстар және жаққан оттың

орындары бар кіші қорған. Онда шығысқа қарай бірнеше

метр жерде ежелгі дәуірдегі орналасқан. Кіші қорғаннан

шығысқа қарай ұзындығы екі жүз және одан да астам

ұзындыққа созылған тасты қалама-тізбек («мұрттар»)

өтеді. Олардың аяқ жағында оба секілді дөңгеленген

құрылыс бар. Тізбектің негізінде дөңгелек әрі тікбұрышты

құрылыс қайталанады, олардан жануарлардың сүйегі мен

от орыны табылған.

Көптеген ғалымдар скиф-сақ мәдениеттерінің басқа

аймақтарында кездеспейтін бұл жұмбақ құрылыстың сырын

ашуға ұмтылды. Ә. Х. Марғұланның жорамалдауы бойынша,

«мұртты» облара ғұрыптық обалар болып табылады, олар

тамақтану мен құдайы тамақ беру орындарында құрылған.

А. М. Оразбаев мұндай обаларды құрбандыққа шалатын

және күнге табынатын шамандық салтпен байланысты

деп санайды. М. Қ. Қадырбаев ғұрыптық сипаты молырақ

шығыс құрылыс кешені күнге табыну ғұрпының көрінісі

Среди многочисленных предметов конского снаряже-

ния есть уникальные. К примеру, знаменитые литые тасмо-

линские колокольчики. Массивные, весом более 200 г, они

подвешивались на особых обоймах и украшали грудь боево-

го коня. В виде фигуры горного козла или архара отливались

навершия и в качестве украшения крепились на голове коня.

Большие курганы тасмолинской культуры еще недо-

статочно изучены, хотя некоторые особенности их выявле-

ны в ходе изучения курганов I и II могильника Нуркен 2 в

Каркаралинском районе. Эти курганы имели сложное архи-

тектурное строение. В обеих насыпях выявлена мощная клад-

ка из сырцовых блоков, а под ней – погребальные сооруже-

ния. В первом кургане это был полуподземный квадратный

ящик, а во втором – юртообразный склеп из плит на глиня-

ном растворе. От погребальной камеры на юго-восток про-

тянуты длинные коридоры-дромосы. Датировка курганов –

VII–VI вв. до н. э. Среди находок – фрагменты керамики, ка-

менные зернотерки, обломок бронзовой бляхи с рельефным

изображением всадника, напоминающим изобразительные

памятники Ахеменидского Ирана. Интересна бронзовая пла-

стинка или бляха из кургана II с изображением персонажей,

чья внешность, прическа, одежда явно отличаются от «остро-

шапочных» саков и «длинноволосых» скифов, известных по

находкам из курганов Украины.

Многочисленные курганы с «усами» представля-

ют, пожалуй, самую оригинальную особенность тасмолин-

ской культуры. Каждый из них образует комплекс, состоя-

щий из ряда элементов: большой, или основной курган, в

котором находится человеческое захоронение; в несколь-

ких метрах восточнее есть малый курган, под насыпью ко-

торого на древнем горизонте находят кости лошади, глиня-

ные сосуды и следы разведения огня. От малого кургана в

восточном направлении отходят каменные выкладки-гряды

(«усы») длиной до двухсот и более метров. На концах своих

они имеют округлые курганообразные сооружения. В осно-

ве гряд повторяются круглые и прямоугольные сооружения,

в которых обнаружены кости животных и следы огня.

Многие ученые занимались трактовкой этих загадоч-

ных сооружений, которые в других ареалах скифо-сакских

культур не встречаются. По предположению А. Х. Маргулана,

курганы с «усами» являются ритуальными, и создавались они

на месте трапезы или поминок. А. М. Оразбаев считает, что

весь комплекс таких курганов связан с ритуалом жертвопри-

ношения коня и с шаманистским культом поклонения солнцу.

М. К. Кадырбаев полагал, что восточное сооружение комплек-

Қыш ыдыстар. Тасмола мәдениеті

Керамические сосуды. Тасмолинская культура

От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана

33. Некрополи тасмолинской культуры