Стр. 368 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

368

тельному ученому – М. К. Кадырбаеву. Возглавляя отдельный

отряд раннежелезного века в составе той же экспедиции, он в

1959–1963 гг. провел раскопки памятников на реке Шидерты.

Здесь при раскопках могильников Тасмола, Карамурын, Нур-

манбет были получены комплексы великолепных бронзовых

изделий – предметов вооружения, конской сбруи, украшения

и т. д. Эти материалы стали важным источником по культуре

сакского времени.

Каковы особенности этой культуры и ее памятников?

В обществе тасмолинцев были прекрасные мастера бронзо-

литейного дела, процветала металлообработка. Именно из

бронзы выполнены все ведущие категории материальной

культуры, хотя тасмолинцы были знакомы с плавкой желе-

за, и железные изделия (ножи, псалии, бляшки) появляются

уже на раннем этапе. Тасмолинские наконечники стрел ран-

него железного века генетически восходят к наконечникам

бегазы-дандыбаевской культуры. Характерны кинжалы с бру-

сковидным, грибовидным навершием и фигурным эфесом,

боевые наборные пояса.

Среди предметов культа тех времен имеются диско-

видные бронзовые зеркала с ручкой-петелькой на обороте,

каменные жертвенники-алтарики. Для прикладного искус-

ства типичны золотые фигурки тигров, бронзовые скульпту-

ры таутеке, гравированные на бронзовом зеркале фигуры ка-

бана и лося, роговые пряжки в форме свернутых в спираль

кабанов. В виде фигуры кабана отлита ручка одного массив-

ного зеркала с фигурным бортиком. К концу раннего этапа

появляются многофигурные композиции в стиле так назы-

ваемой «зоологической головоломки». Одна из них – сюжет

на роговой пряжке – находит удивительную аналогию в ал-

Қола қанжар (сол жақта) және тастан жасалған алты аяқты құрбандық шалу ыдысы

Бронзовый кинжал (слева) и каменный жертвенник на шести ножках

Тасмолалық ерте темір дәуірінің жебе ұштары

генетикалық тұрғыда Беғазы-Дәндібай мәдениетіне жатады.

Қайрақ тәрізді доғал қанжарлар мен өрнекті қылыш сабы,

әскери әшекейлі белбеулер тән.

Ол кезеңнің діни заттарының арасында артында

ілмегі бар сапты дөңгелек қола айналар, тасты құрбандық

шалатын жерлер бар. Қолданбалы өнер үшін жолбарыстың

алтын мүсіндері, таутекенің қола мүсіндері, қола айналар-

да нақышталған қабан мен бұлан бейнелері, шұбатылған

қабан пішінді мүйізді айылбастар қолданылған. Бір үлкен

жиегі әшекейленген айнаның тұтқасы қабан бейнесі түрінде

құйылған. Ерте дәуірдің аяғына қарай «зоологиялық жұмбақ»

стилдегі көп пішінді композиция пайда болған. Олардың

бірі – мүйіз айылбастыдағы сюжет Туваның Алдыбел

ескерткіштерімен өте ұқсас. Дәнмен түйірлеу техникасы-

мен әшекейленген әшекейлік бұйымдар табылған.

Ерте темір ғасырының Тасмола мәдениеті барлық

Қазақтың ұсақ шоқыларының барлық жерінде кездеседі.

Солтүстік Қазақстан аумағында ғалымдар Ұлыбай-Тасмола

мәдениеті деп атаған жергілікті нұсқасы кең тараған.

Күнтізбелік уақыты б. з. д. VII–IV ғғ. белгіленген Тас-

мола мәдениетінің 150-ден астам қорған қорымдарына

археологиялық қазбалар жүргізіліп зерттелді. Бұл зи-

раттар кешені жөнінде айтқанда, олардың құрамындағы

ескерткіштердің екі түрін білу керек. Бұл қарапайым қорған

қорымдар және «мұртты» қорғандар деп аталған. Екі түрі

де кең тараған, олардың таралу аумағы бүкіл Орталық

Қазақстанды іргелес аумағымен бірге қамтиды.

Тасмолалық зираттар кешені көлемі жағынан он-

ша үлкен емес, әдетте екіден онға дейінгі тасүймеден

Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы

33. Тасмола мәдениетінің қорымдары