Стр. 434 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

434

Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы

1. Кенді Алтай

39. Баянауыл – жыраулар мен ақындар бесігі

Осынау сыршыл әннің авторы – ақын әрі әнші

Естай

Беркімбайұлы

(1874–1946). Естай 20 жасында қазақтың

атақты өнерпаздары Біржан салмен және Ақан серімен

кездесті. Әйгілі сал-серілердің соңына ілесіп, бірнеше жыл

жанында жүрген Естай олардан өнерпаздық жолды үйреніп,

сыршыл әнші ретінде қалыптасты. Кейін өз соқпағына түскен

Естай Ақмола, Семей, Павлодар, Зайсан, Оңтүстік Қазақстан

және жер жаннаты Жетісуды аралап, жүрген жерін ән мен

күйге бөледі. Естайдың әншілігі қазақ даласына түгел жайы-

лып, оны барлық жерде құшақ жая қарсы алды.

1939 ж. Естай Қазақстанның астанасы Алматыға

бірінші рет келді. Осы кезде оның көптеген әндерін әйгілі

музыка зерттеушісі, композитор Б. Г. Ерзакович нотаға

түсірді. Алматыда ол Қазақстан жазушыларының II съезінің

жұмысына қатысады, сол жылы Қазақ КСР-нің Еңбек сіңірген

өнер қайраткері деген құрметті атаққа ие болады.

Естай өз шығармашылығында халық әуендерінің

үздік дәстүрлерін әрі қарай дамытты. Оның «Жай қоңыр»,

«Сандуғаш», «Еркем», «Гүлнәр» және т. б. көркем мәнері мен

екпіні мол әндері ауыздан ауызға тарады. «Қорлан» әні халық

композиторы шығармашылығының ең биік өрелі шыңына

айналды. А. Жұбанов бұл әнді «мазмұны терең, пішіні күрделі

романс, қазақ әндері ішіндегі қайталанбас шығарма» деп

бағалады. «Қорлан» әні композитор М. Төлебаевтың «Біржан-

Сара», Е. Г. Брусиловскийдің «Ер Тарғын» операларына пай-

даланылды.

Естайдың өмірі мен шығармашылығына Қ. Аманжо-

лов «Қорлығайын» деген поэмасын және М. Әлімбаев «Естай–

Қорланын» арнады. Павлодар қаласы мен Ақтоғай ауылында

Естай атына көше берілген. Павлодар облысындағы Ақтоғай

ауданының Естай ауылындағы (бұрынғы Ынтымақ ауылы)

Естай бейітінің басына 1969 ж. ақын әрі композитордың

барельефі бар құлпытас қойылды, қазіргі уақытта силикат

кірпіштен күмбез тұрғызылды.

XX ғ. басындағы қазақ әдебиетінің тарихында

ақын, жазушы

Сұлтанмахмұт Торайғыровтың

(1893–

1920) шығармашылығы ерекше орын алады. Тағдырдың

ауыртпалығы талантты ақынның рухын сындыра алмады,

ол қазақ ағартушыларының ісін белсенді жалғастырды және

соңына бай әдеби мұра қалдырып кетті.

Ақынның әкесі кедей-шаруа Шоқпыт Торайғыров

(шын есімі Әбубәкір) ұлының сауатын ашу үшін ең бірінші

өзі араб жазуына үйретті. Әрі қарай жергілікті молда-

дан алған білім Сұлтанмахмұтты қанағаттандырмады

да, ол Баянауылға кетті, онда ол Әбдірахман молданың

популярность; везде талантливого певца принимали как

желанного гостя.

В 1939 г. Естай впервые посетил столицу Казахстана

Алма-Ату, где многие его песни в авторском исполнении

были записаны на ноты известным музыковедом и компо-

зитором Б. Г. Ерзаковичем. Там он принял участие в работе

II съезда писателей Казахстана и в том же году был удостоен

почетного звания «Заслуженный деятель искусств Казахской

ССР».

В своем творчестве Естай развивал лучшие традиции

народной песенной культуры. Большой художественной

выразительностью, богатством интонаций отличаются его

песни «Жай коныр», «Сандугаш», «Еркем», «Гульнар» и др. Вер-

шиной творчества народного композитора является песня

«Хорлан». По словам А. Жубанова, это глубокий по содержа-

нию и сложный по форме романс, шедевр казахского песен-

ного творчества. Мелодия песни «Хорлан» была творчески

интерпретирована в операх «Биржан – Сара» композитора

М. Тулебаева, «Ер Таргын» – Е. Г. Брусиловского.

Жизни и творчеству Естая посвятили свои поэмы

К. Аманжолов – «Хорлыгайын» и М. Алимбаев – «Естай – Хор-

лан». Его именем названы улицы в городе Павлодаре и в ауле

Актогай. Над могилой Естая в ауле Естай (бывшее с. Ынтымак)

Актогайского района Павлодарской области в 1969 г. уста-

новлена стела с барельефом акына и композитора, в настоя-

щее время сооружен мазар из силикатного кирпича.

В истории казахской литературы начала XX в. особое

место занимает творчество поэта и прозаика

Султанмах-

мута Торайгырова

(1893–1920), прожившего короткую, но

очень плодотворную жизнь. Тяжелые превратности судьбы

не сломили духа талантливого поэта, который стал активным

продолжателем дела казахских просветителей и оставил по-

сле себя богатое литературное наследие.

Отец поэта крестьянин-бедняк Шокпыт Торайгыров

(настоящее имя Абубакир), желая вырастить сына гра-

мотным, первоначально сам обучал его арабскому

письму. В дальнейшем учеба у местных мулл не удовлет-

ворила Султанмахмута и он отправился в Баянаул, где по-

ступил на учебу в медресе муллы Абдрахмана. Но вместо

серьезного обучения юноше пришлось работать у муллы

по дому в качестве мальчика на побегушках (колбала). Боль-

шая тяга к знаниям привела его в 1911 г. к учителю Нур-

гали Таушибаеву, стороннику передовых методов обучения,

который открыл молодому человеку мир научных знаний

о природе, обществе, человеке. В 1912 г. Торайгыров стал