Стр. 142 - ТОМ2

142

Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы

65. Жоңғар хандығы ургасының ескерткіштері

жүретін атақты жауынгерлер және хан қызметшілері тұратын.

Сонымен қатар урга аумағында әр жерде лама бұтханалары

мен храмдар сумэсі, жеміс ағаштары отырғызылған бақтар,

қолөнер шеберханалары, отырықшы жер өңдеушілердің

сарттар мен ұйғырлардан тұратын кішігірім елдімекендері

орналасқан. Сарттар мен ұйғырларды жоңғар хандары

өздеріне қарасты «Кіші Бұхарадан» немесе Қашғариядан

және XVIII ғ. бірінші тоқсанында жаулап алған Сырдария

ауданының отырықшы шұраттарынан мәжбүрлеп көшіріп

әкелетін.

Қалдан-Серен өзі басқарған жылдары урга аумағында

бұрыннан келе жатқан және жаңадан құрылған кәсіпшілікті

дамытуға көп үлес қосты. Ол осы мақсатта ойраттарда

тұтқында отырған орыс және швед шеберлерінің білімі мен

тәжірибесін шебер пайдаланды. XVIII ғ. екінші ширегінде ол

ойраттарды үйретіп жүрген осы тұтқындар көмегімен шұға

шығару, болат балқыту және зеңбірек өндірісін дұрыс жолға

қойды. Ойрат билеушілері сонымен қатар бұл жерде бақ

өсіруге бастамашылық етті, бұл іске олар тұтқынға алынған

«бұхарлықтарды» тартты. Қалдан-Серен ургасында 1731–

1733 жж. болған орыс елшісі Л. Угримов жоңғар ханының

бақтарын былай деп сипаттайды: «Олардан... ағаштардың

айтарлықтай көп түрін көруге болады»; бақтардың біреуі

«керемет үлкен ...үш верст, биіктігі сажыннан да артық, шикі

кірпіштен жасалған қоршауы бар»; тағы бір кірпішпен

қоршалған бақтың аумағы «бес немесе одан да көп верст, он-

да да басқа көп құрылыстар мен құстар мекендейтін жерлер

бар». Хан ургасымен бірге жыл бойы көшіп жүруге мәжбүр

верти XVIII в. оседло-земледельческих оазисов Сырдарьин-

ского района.

Галдан-Цэрен в годы своего правления прилагал нема-

ло усилий для развития на территории урги промыслов, как

уже существовавших, так и новых. Для этих целей он успеш-

но использовал знания и опыт русских и шведских масте-

ров, находившихся в плену у ойратов. Во второй четвер-

ти XVIII в. ему удалось при помощи этих пленников, обучав-

ших подвластных ему ойратов, наладить суконное, сталепла-

вильное и пушечное производство. Правители ойратов бы-

ли также инициаторами разведения здесь садов, для чего ак-

тивно привлекались покоренные «бухарцы». Русский посол

Л. Угримов, побывавший в урге Галдан-Цэрена в 1731–1733 гг.,

описал сады джунгарского хана: «В которых… видно было до-

вольно всяких дерев»; один из садов был «величиною… версты

три, которой огражден стеною из незженого кирпича выши-

ною выше сажени»; другой увиденный им сад был ограж-

ден кирпичной стеной в окружности «верст на 5 или боль-

ше, где и прочего кирпичного строения имелось доволь-

но, и птичьи покои». Российский посланник, вынужденный

почти целый год кочевать вместе с ургою хана, видел здесь

и много других садов, «в которых довольно изобретено раз-

ных фруктов и овощей».

Наряду с развитием промыслов и садоводства джун-

гарские ханы активно проводили храмовое строительство,

в результате чего к середине XVIII в. территория урги ста-

ла основным районом концентрации ламаистских храмов

и монастырей. По данным знаменитой карты Джунгарии

Іле өзенінің жоғарғы сағасына қоныстанған елдер: қазақтар, ұйғырлар, ойраттар. XVIII ғасырдағы қытай суреті

Народы, населявшие верховья реки Или: казахи, уйгуры, ойраты. Китайский рисунок XVIII века