Стр. 145 - ТОМ2

145
От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
65. Памятники урги Джунгарского ханства
көршілес елдермен байланыстыратын басқа да қоныстар
мен керуен жолдардың бойына орналасқан. Осынау руха-
ни орталықтарда будда монахтары ойрат ақсүйектерінің
балаларының сауатын ашып, лама дінін оқытқан, қасиетті
тибеттік қолжазбаларды ойраттың әдеби тіліне ауда-
рып, лама ілімінің тарихы мен догматикасы бойынша
өз шығармаларын жазған. Мұнда осыған дейін ғылымда
белгісіз болып келген кейбір шетелдіктердің көмегімен
Жоңғар және көршілес жерлердің қолжазбалар картасы жа-
салды. Солардың бірін – XVIII ғ. басында өңделген, жоңғар
иелігіндегі «Қалмақ картасы» деп аталатын картаны Қалдан-
Серен Йоган Ренатқа ургадан Петербургқа қайтып оралған
сәтінде сыйға тартқан.
XVIII ғ. ортасында Жоңғар хандығында урга сая-
си ғана емес, сондай-ақ басты мәдени орталыққа айнал-
ды. Онда көптеген материалдық және рухани құндылықтар,
соның ішінде түрлі шығыс манускриптері сақталған. Кейбір
еуропалық замандастардың айтуы бойынша, Қалдан-Серен
ойрат ақсүйектерінің аса білімді өкілдерінің бірі болған
және жүз түйеге жүк болатын бағалы қолжазбалардан
тұратын үлкен кітапханасы оның көшіне еріп жүретін
болған. Өкінішке қарай осы кітапхананың тағдыры күні
бүгінге дейін беймәлім. XVIII ғ. бірінші жартысында ур-
га аумағында болған лама храмдарының көбінің нақты
орналасқан жері де белгісіз.
Батыс Жетісу, Сырдария маңы аумағы және олар-
мен шектес Орталық Қазақстан аудандары мен Еділ-Орал
өзендері аралығы бірнеше трансөңірлік күрежол бойымен
тармақталған, XVII ғ. аяғы – XVIII ғ. ортасындағы белгілі
орыс дереккөздеріне сүйенсек Үлкен қалмақ жолы деп
аталған стратегиялық маңызы бар тармақтар байланысты-
рады. Ол Солтүстік-Шығыс Арал маңы, Шу-Талас өзендері
аралығын және Шу-Іле тауларының әр жерін кесіп өтеді.
Ойрат иелігінің сыртқы шекарасынан түрлі
қашықтықта жатқан жоңғар билеушілерінің ордасы
көршілердің шапқыншылығынан жақсы жолға қойылған
қарауыл қызметі арқылы қорғаныс қондырғыларымен
қорғалатын. Бұл қарауылдар ойрат көшінің сыртқы жағында
емес, ішкі жағында да, транзитті көш бағыттары мен ежелгі
керуен жолдарына да орналасқан. 1714 ж. Сыбан-Рабдан
қонтайшының көшінде болған Қытай елшісі Боочжу өзінің
император Кансиға жазған баяндамасында қарауылшы
ойраттардың сол кезде өзіне айтқан сөздерін келтірген;
«бізді жан-жағымыздан дұшпандар қоршап алған; бір
жағынан қасақтар (яғни қазақтар. – ред .), келесі жақтан бу-
Қалмақ ламасы. В. В. Верещагиннің картинасы. 1873 жыл
Калмыцкий лама. Картина В. В. Верещагина. 1873 год
лялись рукописные карты Джунгарии и соседних земель,
одной из которых стала разработанная в начале XVIII в.
так называемая «Калмыцкая карта» джунгарских владений,
отданная Галдан-Цэреном в дар Йогану Ренату в момент его
возвращения из урги в Петербург.
К середине XVIII в. урга была не только политическим,
но и главным культурным центром Джунгарского ханства, где
хранились многие материальные и духовные ценности, в том
числе различные восточные манускрипты. По свидетельству
некоторых европейских современников, Галдан-Цэрен был
одним из самых широко образованных представителей ой-
ратской знати и имел огромную библиотеку ценнейших ру-
кописей, которая составляла 100 верблюжьих вьюков и пе-
ревозилась вслед за его кочевьем. К сожалению, судьба этой
библиотеки до сих пор неизвестна, как неизвестным оста-
ется и точное местонахождение большинства ламаистских
храмов, существовавших в первой половине XVIII в. на тер-
ритории урги джунгарских ханов.