Стр. 136 - ТОМ2

136

Хан Тәңірі шыңы

Пик Хан-Тенгри

Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы

65. Жоңғар хандығы ургасының ескерткіштері

көп ғасырлық әскери-саяси гегемониясы мен олардың ма-

терик түкпірінен Сібірге, Сарыарқаға және Еуразияның ба-

тысына дейінгі кең ауқымды көші-қон дәуірі аяқталды.

Шорос тайшыларының қамқорлығымен төрт ірі ой-

рат тайпаларының (шорос, дөрбіт, хошоуыт және торғауыт)

одағы негізінде құрылған Жоңғар хандығы өзі пайда болған

кезден бастап XVIII ғ. ортасына дейін Қазақ хандығы

мен онымен шекте ортаазиялық елдер аумағындағы

халықаралық қатынастардың дамуында маңызды рөл

атқарды.

XV ғ. басында ойраттар жалпы моңғол хандарының

билігінен босап, Монғолияның батысына орнықты.

XV ғ. екінші жартысынан бастап олардың солтүстікке

қарай Ертіс өзенінің бойымен, наймандар мен керейіттерді

ығыстыра отырып көшті. XVI ғ. ортасында Хангай тауының

батыс баурайынан бастап, Зайсан көлінің оңтүстік жағалауы

және Қарашор тауына дейін ойрат иелігінде болды. XVII ғ.

басында ойраттар тайпасы (торғауыттар және дөрбіттердің

бір бөлігі) Алтайдан бастап Тобыл мен Есілге, Торғайдан

Ырғызға дейінгі ұлан-ғайыр аумақты алып жатты. XVII ғ. 30–

40-шы жж. тайпалардың осынау тобы Жайықтың (Оралдың)

шилась эпоха многовековой военно-политической гегемонии

номадов на континенте и их широкомасштабных миграций

из глубин материка в Сибирь, Сарыарку и на запад Евразии.

Джунгарское ханство сложилось на основе союза че-

тырех крупных ойратских племен (чорос, дэрбет, хошоут

и торгоут) под эгидой чоросских князей и с самого начала

своего возникновения до середины XVIII в. играло важную

роль в развитии международных отношений на территории

Казахстана и сопредельных с ним азиатских стран.

К началу XV в. ойраты освободились от власти обще-

монгольских ханов и обосновались на западе Монголии. Со

второй половины XV в. началась их миграция на север по

течению Иртыша, сопровождавшаяся вытеснением найма-

нов и кереитов. К середине XVI в. ойратские владения уже

занимали территорию от западных склонов Хангайских гор

до южного побережья озера Зайсан и горы Карашор. В на-

чале XVII в. племена ойратов (торгоуты и часть дэрбетов)

заняли огромную территорию от Алтая до Тобола и Иши-

ма, до Торгая и Иргиза. В 30–40-е гг. XVII в. эта группа пле-

мен обосновалась в низовьях Яика (Урала) и Волги, покорив

и вытеснив отсюда ногаев, а затем правители прикочевав-

ших сюда ойратских родов приняли российское поддан-

ство, образовав в составе России Калмыцкое ханство. Од-

нако большая часть ойратов осталась на Алтае и в бассей-

нах рек Иртыш и Или, основав здесь в 1635 г. собственное

государство – Джунгарское ханство.

С середины 30-х гг. XVII столетия с образованием

Джунгарского ханства ойратские тайджи стали проводить

активную наступательную политику на земли казахских жу-

зов. Процесс проникновения ойратов на левобережье Или,

в кочевья казахов Старшего жуза и тянь-шаньских кыргы-

зов, происходил в 1643–1658 гг. и завершился завоеванием

района Чу-Илийских гор и Чу-Таласского междуречья. Поне-

ся большие потери, казахи были вынуждены уступить ойра-

там свои земли в Заилийском Алатау и предгорьях Кыргыз-

ского хребта, на территории которых правители хошоутов

Очирту-тайджи, Аблай-тайджи и сын Батура Сэнге (1637–

1667) разместили в 1646–1650 гг. свои зимние ставки.

По свидетельству Раднабхадры, биографа знаменитого

ойратского просветителя Зая-пандиты, Очирту-Цэцен-

хан уже в 1646 и 1661 г. зимовал в бассейне реки Тал-

гар, в 1660 г. – на реке Чу, в 1663 г. – в урочище Сарыто-

гай (Шара-Тохой) – между Чиликом и Чарыном, а в 1675 г. – в

урочище Сорколь (Усун-Худжир) – между Чарыном и Хорго-

сом. Его сын Галдамба имел в те годы свои зимние ставки на