Стр. 126 - ТОМ2

126
Н. Н. Пантусов Таңбалы тастағы жазуы бар тастың жанында.
1897 жылдағы фотосурет
Н. Н. Пантусов возле камня с надписями в Тамгалытасе.
Фотография 1897 года
Жазуы бар тастың қазіргі көрінісі
(13 жазықтық)
Современный вид камня с надписями
(плоскость 13)
Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы
64. Таңбалы тас (Іле Қапшағайы)
Раднабхарадағы ойрат билеушілері Очирту-Цэцен-хан мен
Қалдан қонтайшы арасында 1676–1677 жж. өзара соғысты
суреттейтін тұста айтылады.
XVIII ғ. ортасы мен XIX ғ. алғашқы жартысындағы
қытай авторларының тарихи-географиялық шығармала-
рында Іле Қапшағайы Шарабэль (Іленің оң жағалауындағы
Сарытауқұм құмы) моңғол топонимі бойынша «Тамға» (Те-
муха немесе Тамуха) ретінде белгіленді.
Таңбалытастың қалыптасу тарихы Жоңғар ханды-
ғының саяси және мәдени тұрғыдан мейлінше дамыған
кезеңімен (1635–1757 жж.) тығыз байланысты. Дәл осы
кезеңде Будда дінінің лама тармағы батыс моңғол тайпала-
ры – ойраттар арасында кеңінен таралғаны аян. Ғұрыптық
кешен салатын жерді белгілеуде жақпар тастары мол табиғи
ландшафт әдейі таңдалғаны байқалады. Аса үлкен 15 шомбал
таста әртүрлі кезеңдерде салынған бейнелер мен таңбалар
көзге шалынады. Бейнеленген мүсіндердің иконографиялық
ерекшеліктері, мәтін палеографиясы мен орындалу техника-
сына қарап, оларды төрт кезеңде қашалған деуге болады.
Бірінші кезеңде Будда Шакьямуни, «бір басты, төрт
қолды» кейіптегі бодхисаттва Авалокитешвара, Будда Бхай-
шаджьягуру (№4), Будда Нагешварараджи (№2) бейнелерінен
тұратын ансамбль тас бетіне айшықталған. Сондай-ақ әртүрлі
құлшылық мәтіндері, оның ішінде ескерткіште бейнеленбе-
ген Будда Манчжушридің екі мантрасы, панчен-лама Чой-
чжи Чжалцанға арналған жазба (№ 11) және үйінде шетінде
әртүрлі тастарға қашалған «оm ma ni pad me hum» мантрасы
(№ 1, 5, 13, 16) бар.
Второй этап формирования культового комплек-
са связан с созданием десяти однообразных текстов ше-
стисложной мантры, выполненных ойратским «ясным
письмом» (№ 10, 13–15, 17). Одновременно или немно-
го раньше изобразительный ряд святилища был допол-
нен изображением Будды Акшобхьи (№ 10), вокруг кото-
рого позже сформировался новый цикл тибетской эпи-
графики.
На третьем этапе рядом с изображением Акшобхьи
возникла посвященная ему мантра, и на разных гранях близ-
лежащих камней – серия тибетских надписей, в том числе
трижды шестисложная мантра (№ 7, 9, 10), надпись «…Славь-
ся лама с хорошим умом… знание и милосердие…», обращен-
ная к Будде Шакьямуни (№ 8), а также две мантры Манчжуш-
ри на южной периферии сакрального участка (№ 17).
Заключительным, четвертым этапом формирования
комплекса стало создание самого длинного в Тамгалытас тек-
ста, воспроизведенного в 11 строк курсивным «ясным пись-
мом» (№ 11); в современном переводе Н. С. Яхонтовой текст
содержит благодарственное обращение к изображенным
здесь Буддам и бодхисаттве за «преодоление опасности [на-
чиная] от болезней до бескормицы» (ойрат. zuda; каз. жут)
и пожелание обрести «в этой стороне прекрасное спокой-
ствие продолжительно и беспрерывно».
Наиболее вероятной датой возникновения в Тамгалы-
тасе ранних изображений и надписей является период с де-
кабря 1676 по март 1677 года – время пребывания в Илий-
ском Капшагае кочевой ставки (урги) Галдана-хунтайджи (го-