Стр. 121 - ТОМ2

121
От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
64. Тамгалытас (Илийский Капшагай)
уы мол Іле өзені 800 км-ге жететін ұзына
бойында көптеген шағын өзендерді қоса
келе Жетісуды шығыс пен батысқа және
сол жағалау мен оң жағалауға қақ жарып,
Балқашқа құяды. Көптеген ғасырлар бойы Іле
өзені тайпалар мен халықтардың көші-қонындағы өткел бер-
мес кедергілердің біріне айналды, сондай-ақ Оңтүстік-Шығыс
Қазақстандағы табиғи шекара қызметін атқарды. Уақыт өте
келе атқа мінуді үйренген көшпенділер бұл қиындықты да
жеңді. Сөйтіп Іле өзенінің өткелдері өлкенің мәдени, саяси
және шаруашылық өмірінде маңызды рөлге ие болды.
Өткелге билік еткендер Жетісу арқылы Орта Азияға,
Ыстықкөл маңы мен Ішкі Тянь-Шаньға, Қытай мен Орталық
Азияға апаратын негізгі жолдарға үстемдік етті. Іле сағасының
төңірегіндегі Тауқұм, Мойынқұм және Сарыесік-атырау
шатқалдарында Жетісудың батысындағы басты үш өткел бар.
Үшарал, Тамғалыөткел, Қызөткел (Іле өткелі) деп аталатын
бұл үшеуі де ғылымға ХІХ ғасырдан белгілі.
Шатқалдың орта бөлігі, өзеннің оң жағалауында
жатқан Тамғалыжар жотасындағы Таңбалы тас өткелінде
XVII–XVIII ғғ. эпиграфика мен монументальді өнердің
ғажайып ескерткіші – Таңбалы тас жатыр. Бұл тарихи
орынның ғылымда ашылып, зерттелгеніне жүз жылдан
асты.
Таңбалы тас тарихи орны туралы орыс деректеме-
лерінде Орта жүз бен Ұлы жүз сұлтандары мен билерінің
Аягөз сыртқы округі мен Үлкен орда қырғыздары
(қазақтары) жанындағы приставына жазған 1848 ж. хат-
тарынан белгілі. Олар Іле өзенінің оң жағалауындағы жай-
лау мен қыстаулардың қазақ жері екенін айта келе, дәлел
ретінде: «Іле өзенінің арғы беті үйсіндердің, бергі беті
наймандардың жері екенін көрсететін Абылай хан мен
Әбілпейіз сұлтандардың таңбалары басылған тас бар» дейді.
С ирокая и полноводная река Или несет свои
воды к озеру Балхаш, вбирая на 800-кило-
метровом пути многочисленные притоки и
разделяя Семиречье на восточное и запад-
ное, на левобережье и правобережье. На про-
тяжении многих веков Или становилась труднопреодолимой
преградой на путях миграций племен и народов, служила
естественной границей их расселения на землях Юго-Вос-
точного Казахстана. Кочевники, освоив под верховую езду
коня, одолели водную стихию, сделали Или проходимой, а
броды и переправы, соединявшие в среднем течении ее бе-
рега, теперь приобрели важное значение в хозяйственной,
культурной, политической и военной истории края. Облада-
ние ими обеспечивало господство над главными магистра-
лями, проходившими через Семиречье в оазисы Средней
Азии, в Прииссыккулье и Внутренний Тянь-Шань, в Китай и
Центральную Азию. В преддверии окружающих дельту Или
песков Таукум, Мойынкум и Сарыесик-атырау, где ложе реки
образует глубокий и узкий скалистый каньон – капшагай, –
сосредоточены три главные переправы западной части Се-
миречья, которые с XIX в. были известны под названиями
Ушарал, Тамгалыоткель и Кызоткель (Илийская переправа). В
средней части каньона, в урочище Тамгалытас, что находится
ниже одноименного брода, у самого подножия возвышаю-
щегося на правом берегу реки утеса Тамгалыжар, располо-
жен замечательный памятник монументального искусства и
эпиграфики XVII–XVIII вв. – Тамгалытас (Тамгалы-Тас, или
Тамгалы-Таш). История его открытия и изучения насчиты-
вает уже более ста лет.
Одно из первых упоминаний в русских источниках
исторической местности Тамгалытас содержится в докумен-
те 1848 г., относящемся к переписке султанов и биев Средне-
го и Старшего жузов с администрацией Аягузского внешнего
Ш
Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы
53. Қалмаққырған тарихи орыны 64. Таңбалы тас (Іле Қапшағайы)