Стр. 130 - ТОМ2

130
Тибет және ойрат жазбалары бар 10 жақпар тастағы
Будда Акшобхьяның бейнесі
Изображение Будды Акшобхьи с тибетскими и ойратскими
надписями на плоскости 10
Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы
64. Таңбалы тас (Іле Қапшағайы)
в форме «одноликого и четырехрукого» божества, представ-
ленного в Тамгалытасе, приходится на 1660-е гг.; на терри-
тории Джунгарского ханства этот канонический образ стал
воспроизводиться в живописи, скульптуре и монументаль-
ном искусстве не ранее последней четверти XVII в. с утверж-
дением среди ойратов ламаизма.
Создание Галданом на прибрежных скалах Или впе-
чатляющей панорамы, объединявшей образы наиболее по-
читаемых божеств тибетского пантеона, имело значение по-
литической манифестации непоколебимой верности уче-
нию Цзонхавы и готовности к активному его распростране-
нию в северо-западной части Центральной Азии. Выбор ме-
ста для буддийского святилища был обусловлен выразитель-
ными особенностями живописного ландшафта и местона-
хождением его вблизи одной из основных водных переправ
Илийского Капшагая.
Изобразительный ряд святилища Тамгалытас окон-
чательно сложился в течение первых двух этапов, не позже
первой половины 80-х гг. XVII в. В этот период урочище Кап-
шагай с тремя речными переправами через Или приобрело
особую значимость в связи с осуществлением джунгарскими
правителями крупномасштабных завоевательных походов в
Южный Казахстан и Среднюю Азию. Район Илийского Кап-
шагая на протяжении более полувека являлся узловым пун-
ктом межрегиональных коммуникаций ойратов, и броды че-
рез Или играли важную роль в политической интеграции ой-
ратских племен и распространении буддийского учения на
территории Джунгарского ханства.
Ең соңғы, төртінші кезеңде Таңбалы тастағы ең ұзын,
он бір жолдық ойрат жазуы пайда болды (№ 11); Н. С. Яхон-
тованың аудармасына қарағанда мәтінде осындағы Будда мен
бодхисаттваға «қауіптен, ауру мен аштықтан құтқарғаны үшін»
(ойрат. zuda; қаз. жұт) алғыс айтылған және осы жерде ұдайы
тыныштықта тұруды тілейтін тілек жазылған.
Таңбалы таста бейнелер мен таңбалардың ең алғаш
пайда болған уақыт ретінде 1676 ж. желтоқсаны мен 1677 ж.
наурыз айы аралығын айтуға болады. Осы кезде Іле Қапша-
ғайына Жоңғар хандығының бірден-бір билеушісіне ай-
налып, 1678 ж. 30 маусымда Далай-лама Лобсан Гьяцоның
қолынан Қалдан Тензин Бошоқты хан (Дін батасын алған
хан, ілім тірегі) деген атақ алған Қалдан қонтайшының
(1644–1679) ордасы (урга) ту тіккен еді.
Ғибадатхананы салуға жаңа жоңғар билеушісінің
тікелей өзі қатысқанын мұндағы бодхисаттва Авалокитеш-
вара бейнесі, (1660 ж. бастап оның эманациясы Ұлы Бесінші
Далай-лама /1635–1682 жж./), сондай-ақ жоғары лауазымды
Тибет иерархы Чойчжи Чжалсан (Қалданның рухани ұстазы,
оның жетекшілігімен Қалдан Тибетте 12 жыл діни білім
алған) атынан жазылған арнау жазу дәлелдейді. Тибет ико-
нографиясында бодхисаттва Авалокитешвара-Шадакшари
бейнесінің Таңбалы тастағыдай «бір басты төрт қолды»
құдай бейнесі 1660-шы жж. қалыптаса бастады; бұл кезде
Жоңғар хандығының аумағында лама іліміне сәйкес осынау
канондық бейне кескіндемесі, мүсін және монументальді
өнерде кеңінен қолданыс тапты.
Іле жартастарындағы тибет құдайлары пантеонының
ең қастерлі бейнелерінің басын біріктіретін ғажайып пано-
рама Қалданның Цзонхава іліміне адалдығы мен будда дінін
Орталық Азияның солтүстік-батыс бөлігіне белсенді түрде
таратуға дайындығын білдіретін саяси астары да бар бола-
тын. Будда ғибадатханасын салуға Таңбалы тастың қолайлы
табиғатымен қатар Іле Қапшағайындағы негізгі өткелдер де
ықпал еткен.
Таңбалы тас ғибадатханасының бейнелері XVII ғ. 80-ші
жылдарына дейін түгелдей салынып болды. Осы кезеңде
жоңғар билеушілерінің Оңтүстік Қазақстан мен Орта
Азияға аса ірі шапқыншылық жорықтарға шығуына байла-
нысты Іледен өтетін үш өткелі бар Қапшағай шатқалы ерек-
ше маңызға ие болды. Іле Қапшағайы жарты ғасырдан астам
уақыт бойына ойраттардың аймақаралық қатынасындағы
түйінді жерге айналып, ал Іле өткелдері ойрат тайпаларының
саяси интеграциясы мен Будда дінінің Жоңғар хандығына та-
рауында аса маңызды рөл атқарды.