Стр. 137 - ТОМ2

137

От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана

65. Памятники урги Джунгарского ханства

және Еділдің төменгі жағынан ноғайларды ығыстырып

шығарды, содан кейін мұнда көшіп келген ойрат тайпа бас-

шылары Ресейдің құрамында Қалмақ хандығын құрып, Ре-

сей бодандығын қабылдады. Алайда, ойраттардың дені Ал-

тайда және Ертіс пен Іле өзендерінің су алаптарында қалып,

1635 ж. өз мемлекеті – Жоңғар хандығын құрды.

XVII ғ. 30-шы жж. ортасынан бастап Жоңғар хандығы

құрылуымен қатар ойрат тайшылары қазақ жерлеріне ба-

сып кіру саясатын белсенді жүргізе бастады. 1643–1658 жж.

ойраттардың Іленің сол жақ жағалауына, Ұлы жүз қазақтары

мен және тяньшаньдық қырғыздардың қонысына өту үдерісі

Шу-Іле таулы ауданы мен Шу-Талас өзендері аралығын жау-

лап алуымен аяқталды. Қазақтар көп шығынға ұшырап, Іле

Алатауы мен Қырғыз жотасындағы жерлерін ойраттарға

қалдыруға мәжбүр болды, бұл жерлердің аумағында хо-

шоуыт билеушілері Очирту-тайшы, Абылай тайшы және

Батырдың ұлы Сэнге (1637–1667) 1646–1650 жж. қысқы

ордасын орналастырды. Атақты ойрат ағартушысы Зая-

пандитаның ғұмырнамашысы Раднабхадрдың айтуынша,

Очирту-Цэцен-хан 1646–1661 жж. Талғар өзенінің алабында,

1660 ж. Шу өзенінде, 1663 ж. Шелек пен Шарын арасындағы

Сарытоғай (Шара-Тохой) қонысында, ал 1675 ж. Шарын

мен Қорғас арасындағы Соркөл (Усун-Худжир) қонысында

қыстаған екен. Оның ұлы Галдамбаның Іле, Шу және Талас

өзендері арасындағы тау бөктерінің жазық жерінде, сондай-

ақ Қырғыз Алатауының солтүстік таулы алқабында қысқы

ордалары болған.

Қонтайшы Сыбан-Рабдан басқарған жылдары

(1697–1727) Жоңғар хандығының жаугершілік саясаты

күрт күшейіп; қазақ-ойрат соғыстары бірінен кейін бірі

жүріп жатты. Олардың ішіндегі ең ауыры мен ұзақтары

1698–1699, 1708–1710, 1716–1717 жж., 1722 ж. және әсіресе

тарихта Ақтабан шұбырынды деген қайғылы атпен қалған

«Ұлы қасірет жылдары» 1723–1725 жж. болды. Осы соғыстар

нәтижесінде қазақтар XVIII ғ. 20-шы жж. ортасында Таш-

кент, Түркістан, Сайрам және басқа қалалардан айырыл-

ды. Сыбан Рабдан өлген соң хан тағына оның үлкен ұлы

Қалдан Серен (1727–1745) отырған кезде Жоңғар хандығы

Жоғарғы Ертіс жағалауының бір бөлігін, Шығыс және

Орталық Қазақстанның негізгі бөлігін, Жетісу мен Сырда-

рия маңынан Арал маңындағы Қарақұмға дейінгі ұлан ғайыр

аумақты алып жатты.

Жаулап алынған жерлерге және оларды Еділ

маңынан Сырдария маңы алқаптарына, Орта Азия мен

Қытайға баратын көшпелі және керуен жолдарын кесіп

предгорной равнине между реками Или, Чу и Талас, а также

в северных предгорьях Кыргызского Алатау.

В годы правления хунтайджи Цэван-Рабдана (1697–

1727) завоевательная политика Джунгарского ханства вновь

резко активизировалась; казахско-ойратские войны следова-

ли одна за другой. Наиболее тяжелые и продолжительные из

них имели место в 1698–1699 гг., 1708–1710 гг., 1716–1717 гг.,

1722 г. и особенно в 1723–1725 гг., получивших печальную из-

вестность в истории как Актабан шубырынды – «Годы Вели-

кого бедствия». В результате всех этих войн казахи к середи-

не 20-х гг. XVIII в. утратили Ташкент, Туркестан, Сайрам и дру-

гие города. Ко времени вступления на ханский престол по-

сле смерти Цэван-Рабдана его старшего сына Галдан-Цэрена

(1727–1745) Джунгарское ханство занимало обширную тер-

риторию, включавшую в себя часть Верхнего Прииртышья,

основную часть Восточного и Центрального Казахстана, Се-

миречье и Присырдарьинский регион до Приаральских Ка-

ракумов.

С целью установления более эффективного военно-

политического контроля над завоеванными землями и пере-

секавшими их кочевыми и караванными путями из Поволжья

в присырдарьинские степи, Среднюю Азию и Китай Цэван-

Рабдан еще в конце 90-х гг. XVII в. перенес ханскую ставку из

Южного Тарбагатая и Джунгарского Алатау в долину Или и

ее притоков Шарына и Хоргоса, а также реки Текес. «Дорога

из Сибири в Малую Бухарию лежит чрез кочевье калмыцкого

владельца контайши, обыкновенно Урга называемое», – пи-

сал в свое время Г.-Ф. Миллер, первый историк Сибири.

Урга представляла собой целый ряд сезонных ставок

правящего дома ойратов, совершавшего в течение календар-

ного года вертикальный цикл кочевания из предгорий Се-

верного Тянь-Шаня в долину верхнего и среднего течения

реки Или и ее притоков. Основная зимняя ставка джунгар-

ских ханов, начиная с Цэван-Рабдана, располагалась на за-

паде современного Синьцзян-Уйгурского автономного рай-

она КНР недалеко от Талкинского перевала на месте буду-

щей Кульджи. Другие зимовки, весенне-осенние кочевья и

большинство летних ставок находились на территории Ал-

матинской области Республики Казахстан.

По своему местоположению и совокупности

природно-климатических условий новый район пребывания

«большой урги» выгодно отличался от всех прежних сезон-

ных ставок верховных правителей ойратов и позволял здесь

в пределах относительно небольшой пастбищной террито-

рии совершать в течение года полный цикл кочевания. Опи-