Стр. 132 - ТОМ2

132

Таңбалы тас шатқалындағы алқап пен Іле өзенінің көрінісі

Вид долины и реки Или в урочище Тамгалытас

Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы

64. Таңбалы тас (Іле Қапшағайы)

ры Жетісудағы байырғы ата қонысына қайта оралған соң

ғибадатхана тіршілігі де тоқтады.

Таңбалы тас ғибадатханасындағы ғұрыптық эпи-

графиканың соңғыс сатысы Ұбашы хан бастаған Еділ

қалмақ-торғауыттарының Ресей шегінен бұрынғы Жоңғар

хандығының жеріне бет алған «ең соңғы ұлы көшімен» бай-

ланысты.

1771 ж. қаңтар айының ортасында Жайық өзенінен

өткен қалмақтар, алты ай бойы әуелі Кіші жүз қазақтарының,

одан сон Нұралы хан мен Абылай және Әбілпейіз сұлтан

бастаған қазақтың үш жүзінің біріккен жасағының шабуы-

лына ұшырады. Балқаштың батыс жағалауындағы шешуші

шайқастан кейін қалмақтардың 15 мың адамы өліп, қолға

түсті, сонан кейін Ұбашы өз халқының қалдығын Шу-Іле

тау алды өткелдерімен алып өтпекші болды, бірақ ол жақта

қырғыз жасақтары күтіп тұрды.

Қырғыздармен қақтығыстан қашқан Ұбашы ең ау-

ыр жолды таңдап, Сарытауқұм шөлі арқылы өтуге бел буды.

Жаз ортасына құмға кірген қалмақтар «шөбі де, суы да жоқ

шөл далаға тап болды... Шөл қысқанда адамдар жылқы мен

сиырдың қанын ішіп, ауру тапты... Он күн дегенде құмды да-

ладан зорға шықты» (Чунь Юань, «Сийю цзунчжи» – «Батыс

өлкеге шолу», 1773). Одан әрі Күрті өзенімен ылдилай отырып

Таңбалы шатқалына жеткен Ұбашы Қытайдың шекаралық

жасақтарымен кездесіп қалды. Қысқа келіссөзден кейін

Ұбашы өзіне қарасты азғантай халықпен Қытай бодандығын

қабылдауға мәжбүр болды. Таңбалы тасқа қашалған

жазулардың бірінде Еділ қалмақтары бастан кешкен аса ауыр

жағдай баяндалып, Авалокитешвар мен құдыретті Будданың

значать местность, где располагалось основанное Галданом

Бошохту-ханом святилище, а также прилегающую террито-

рию, включая близлежащий брод через Или. Посещение свя-

тилища ламаистами прекратилось около 1758 г. после гибе-

ли Джунгарского ханства под ударами войск Цинского Ки-

тая и с возвращением на земли Семиречья казахских и кыр-

гызских родов.

Заключительный этап создания культовой эпиграфи-

ки в святилище Тамгалытас связан с кульминационным эпи-

зодом «последнего великого кочевья» волжских калмыков-

торгутов под руководством хана Убаши в 1771 г. из преде-

лов России на земли бывшего Джунгарского ханства. Пере-

правившись в середине января 1771 г. через Яик, калмыки в

течение шести месяцев продвигались по землям Казахстана,

почти непрерывно отбиваясь от нападений воинских отря-

дов казахов Младшего жуза, а затем объединенного ополче-

ния трех жузов во главе с ханом Нуралы и султанами Абы-

лаем и Абулфеизом. После решающего сражения у за-

падного побережья Балхаша, в котором калмыки поте-

ряли до 15 тыс. человек убитыми и взятыми в плен, Убаши

предпринял попытку увести остатки своего народа к Илий-

ским переправам вдоль предгорий Чу-Илийских гор, но путь

этот оказался прегражден отрядами кыргызов. Избегая стол-

кновения с ними, Убаши выбрал наиболее тяжелый путь че-

рез пустыню Сарытаукум, пройдя в середине лета «песчаную

степь, которая на тысячу ли пространства не имеет ни травы,

ни воды… Люди принуждены были пить кровь из лошадей и

рогатого скота, отчего сделалась сильная моровая язва...Че-

рез десять дней с крайним затруднением выбрели из песча-

ных степей» (Чунь Юань, «Сийю цзунчжи» – «Обозрение За-

падного края», 1773). Далее, спустившись вдоль реки Курты

к Илийскому Капшагаю, калмыки достигли урочища Тамга,

вблизи которого встретились с китайскими пограничными

отрядами; после коротких переговоров хан Убаши с остат-

ками подвластного народа был вынужден признать поддан-

ство Китая. Пространная надпись, наспех высеченная курси-

вом на камне в Тамгалытасе, очень емко и исторически до-

стоверно перечисляет беды и лишения, которые пришлось

испытать волжским калмыкам на своем трудном пути в завет-

ную страну и выражает всенародную надежду обрести в но-

вых местах «продолжительное беспрерывное спокойствие»

под покровительством «великого сострадательного владыки»

Авалокитешвары и всемогущих Будд.

На территории Казахстана известно более 20 памят-

ников тибетского буддизма XVII – середины XVIII в., сре-