Стр. 119 - ТОМ2

119
От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
63. Мемориальный комплекс Чокана Валиханова «Алтынемель»
хранившаяся мраморная плита». К тому времени мавзолей
полностью разрушился.
После долгих лет забвения Ч. Ч. Валиханова заново
«открыли» в 1947 г. Место захоронения тогда было обследова-
но научной экспедицией сектора археологии АН Казахской
ССР и Управления архитектуры при Совете Министров Ка-
захской ССР. Архитектор Т. К. Басенов опубликовал краткое
описание памятника: «На небольшой возвышенности, меж-
ду двумя оврагами, находится могильник, где похоронен Чо-
кан Валиханов. Могильник из себя представляет несколько
оград, в которых похоронено несколько человек. Местные
жители утверждают, что здесь похоронены потомки дворян,
каждая ограда представляет из себя фамильный “некрополь”…
Ограда, бывшая размером 26 × 26 м, из самана, толщиною
0,6 м, разрушена и в настоящее время мы видели лишь толь-
ко остатки, возвышающиеся от поверхности земли на 0,5 м.
Высота ограды, судя по высоте соседних оград и объему ску-
чившихся материалов, была не более 1,5–1,7 м.
На могиле Чокана, по-видимому, был сооружен не-
большой мазар с куполом. Сейчас он лежит в развалинах
(5 × 5 м). На этой могиле установлен надгробный камень раз-
мером 1,35 × 0,75 м. На камне высечены надписи на русском
и казахском языках (арабским шрифтом).
Вероятно, мастер, производивший высечку надписи,
был русским, ибо техника нанесения букв и знаков не соот-
ветствует приемам, принятым у казахов. Скорее всего, над-
пись была воспроизведена по заранее написанному тексту с
раздельным указанием знаков. В данное время камень, в ре-
зультате механических повреждений и выветривания, при-
нял несколько неправильную форму. Края обломаны, и в се-
редине сохранились следы зубила и молотка».
И сегодня к месту упокоения Чокана Валиханова стре-
мятся люди, чтобы отдать дань памяти выдающемуся учено-
му и путешественнику, чья короткая, но плодотворная жизнь
обогатила мировую науку ценнейшими достижениями в об-
ласти истории и культуры народов Центральной Азии. Боль-
шими тиражами переизданы его бессмертные труды, кото-
рые являются не только историческими памятниками того
времени, до сих пор не потеряли своей научно-практической
ценности для отечественного и зарубежного востоковедения.
Его именем названы улицы в городах и селах Казахстана и
России, а в городах Алматы, Кокшетау и Омске установлены
скульптурные памятники.
Көп жылдардан кейін ұмытылған Ш. Ш. Уәлиханов
1947 ж. қайтадан «ашылды». Сол кезде жерлеу орнын
Қазақ КСР ҒА археология бөлімінің ғылыми экспедиция-
сы мен Қазақ КСР-і Министрлер Кеңесі жанындағы Сәулет
басқармасы зерттеді. Сәулетші Т. К. Басенов ескерткіштің
қысқаша сипаттамасын жариялады: «Биіктеу жерде екі
жыраның ортасында Шоқан Уәлиханов жерленген зират
бар. Зират бірнеше адам жерленген бірнеше қоршаудан
тұрады. Жергілікті тұрғындардың айтуынша, бұл жер-
де ақсүйек ұрпақтары жерленген, әрбір қоршау әулетті
“қорымды” көрсетеді… Қоршау саманнан жасалған, бұрынғы
мөлшері 26 × 26 м, қалыңдығы 0,6 м, ол қираған, біз тек
жерден жоғары көтерілген биіктігі 0,5 м қалдығын көрдік.
Қоршаудың биіктігі көрші қоршаулармен және үйілген
материалдардың көлемімен есепке алсақ 1,5–1,7 м жоғары
болмады.
Шоқан зиратында шағын күмбезді мазар болған болуы
керек. Қазір ол үйіндіге (5 × 5 м) айналған. Бұл зиратта қабірдің
үстіне 1,35 × 0,75 м мөлшердегі тас қойылған. Таста орыс және
қазақ тілінде (араб қарпімен) жазу ойылып жазылған.
Жазуды ойып жазған шебер орыс болуы керек, өйткені
әріптер мен белгілерді қолдану техникасы қазақтармен сәйкес
келмейді. Жазу алдын ала жазылған мәтін бойынша белгілерді
бөлек көрсете отырып жазылған болуы керек. Қазіргі уақытта
уақыт салдарынан тас пішіні өзгерген. Жан-жағы сынған, ал
ортасында шапқы мен балғаның ізі қалған».
Бүгінде Шоқан Уәлиханов мәңгілік тыныштық
тапқан жерге адамдар көрнекі ғалым әрі саяхатшыға құрмет
көрсету үшін баруға талпынады, ол қамшының сабындай
қысқа ғана ғұмырында артына өшпес із қалдырған, Орталық
Азия халқының мәдениеті мен тарихы саласында бағалы
жетістіктерімен әлемдік ғылымды байытқан. Отандық
және шетелдік шығыстануда өзінің ғылыми-практикалық
бағалылығын әлі күнге дейін жоғалтпаған барлық заманның
тарихи ескерткіші болып табылатын оның өлмес туынды-
лары қайтадан шығарылуда. Оның есімімен Қазақстан мен
Ресейдің қалалары мен ауылдарында көшелер аталады, ал Ал-
маты, Көкшетау және Омбы қалаларында ескерткіш мүсіндері
қойылған.