Стр. 297 - ТОМ2

297
табиғи ортаны тасқа қашаған. Петроглифтерді дүниеге
әкеліп, тұрғын үй, тас сағаналар жасауды меңгерген олар
ландшафтқа дүниенің жаратылысы жөніндегі өз түсініктерін
енгізді. Одан кейінгі бірін-бірі ауыстырған халықтардың
өкілдері – сақтар мен үйсіндердің, көне түріктердің және
қазақтың арғы аталарының ұрпақтары Таңбалыны ата-
бабаларының мұрасы ретінде қабылдап, өз қолтаңбаларын
түсіріп, қастерлеп сақтауды дәстүрге айналдырды.
Кешеннің түпқазығы жартастарында үш мыңдай
петроглифтері шартты түрде I–V топтар сақталған шатқал
болып есептеліп келеді. Жақын маңайдағыжекеленген таудың
етегінде өте ертедегі – б. з. д. XIV–III ғғ. жерленген адамдардың
үлкен қорымы орын тепкен. Тау қойнауындағы жазықта б. з. д.
I мыңжылдықтарындағы – б. з. I мыңжылдықтарындағы
көшпенділердің жекелеген қорғандарының ізі байқалады,
оның қатарында құпия ғимарат – «мұртты» қорған. Петро-
глифтері бар шатқалды қосып есептегенде барлық осы аумақ
ерте заманда ел тұрмайтын, тек әртүрлі рәсімдер өткізілетін
ғибадат аймағы болғанға ұқсайды.
Таңбалы тұрғындарының күнделікті өмірі шатқалдың
шет жақтарында өтіп жатты; бұл жерлерден археологтар көне
қоныстар мен тұрақтардың қалдықтарын тапты. Адамдар ру-
руымен және отбасылармен қоныстанған шағын тауаралық
алқаптарда, жанында қайнар болатындай, ал төмпешіктердің
төбелері қыстық желден, әрине аяқ-асты шабуылдардан
қорғайтындай ыңғайлы алаңқайларда орналасқан. Сайдың
таулы жайы жер таңдауға көп мүмкіндік бере қоймайтын,
сондықтан бір кездерде игерілген көптеген жерлерді кейінгі
ұрпақтар да пайдаланған. Біртіндеп ескі құрылыстар қирап,
жермен-жексен болып тегістеліп кетті, ал олардың орнында
жаңа құрылыстар пайда болды. Сөйтіп, I Таңбалы қонысында
қола дәуірінің соңында (б. з. д. XII–X ғғ.) салынған, ішінде
ошағы бар тасты мекенжайдың қалдықтары үш метр жер
қабатымен көмілген екен, ол жер қабаты бұл жердің XIX ғ.
аяғына дейін үзбей қонысталуы нәтижесінде қатпарланды.
Таңбалы ескерткіштері әліге дейін толық зерттелмегендіктен
көптеген сұрақтар жауапсыз қалып тұр.
Таңбалы петроглифтері аса маңызды ғылыми дереккөз
болып табылады және өте үлкен көркемдік құндылыққа ие.
Көне заман суретшілері жартас бетін жауып тұратын және
магний, марганец, темір, сондай-ақ микроорганизмдердің
ерекше түрлерінің тотығуынан түзілетін өте жұқа қабат
– патинаның «шөлді тотығуы» феноменін шебер пайдала-
на білген. Шебер-суретші қатты ұру арқылы немесе ме-
талл құралмен суреттің контуры бойынша патина қабатын
Оңтүстіктен түсірілген Таңбалы шатқалының көрінісі
Вид каньона Тамгалы с юга
ІІ Таңбалы қорымындағы цисталы жерлеу орындарының
қоршауы. Қола дәуірі
Ограда с захоронениями в цистах на могильнике
Тамгалы II. Эпоха бронзы
От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
1. Рудный Алтай 77. Комплекс Тамгалы