Стр. 360 - ТОМ2

360
зады: «Меркі (қала) орташа аумақты, қорғанды қалашық.
Мешіті бар. Ілгеріде шіркеуі болған. Әмір Әмит әд Даула Фаик
(999 ж. өмірден өткен, саманидтар кезіндегі ірі әскери қол-
басшы) қабырғадан бөлек рабад салдырған».
Меркі қалашығы туралы мәліметтер парсы тіліндегі
Худуд әл Әлемнің («Әлем шекарасы») 982–983 жж. жазылған
тарихи-географиялық аты-жөні белгісіз еңбегінде де
кездеседі. Қарлұқ (халух) округі мен қалалар туралы айта
отырып, Мауереннаһр мен «Меркіде – халухтар тұрады, со-
нымен қатар саудагерлер келеді. Бұл қыстақтар арасында
(яғни, Құлан мен Меркі) үш халух тайпасы: бистан, хаим, би-
риш тұрады».
Х ғ. кейін Меркі қыстағы туралы деректер кездеспейді,
дегенмен қала ХІ–ХІІ ғғ. дейін өмір сүрген. Мүмкін қала
Темірдің Моғолстанға жасаған жорығында қирап, ХІV ғ.
соңына дейін, тіпті ХV ғ. дейін өмір сүрген болуы керек.
ХІХ ғ. басында Қоқан хандығының шекарасының
кеңеюіне байланысты 1815 ж. құрамына Жетісудың Оңтүстік-
батыс ауданы кірді. 1825 ж. Мәделі хан (1822–1842) билік
еткен кезеңде көне қала аумағына Қоқан әскери гарнизоны
орныққан қамал пайда болды.
ХІХ ғ. 50-ші жж. Оңтүстік Қазақстан аумағы Ресей
империясының геосаяси ықпал аймағына енді. 1862 ж.
көктемде орыс әскерлері еш қарсылықсыз Меркі бекінісін
алып, 1864 ж. Әулиеатаны (қазіргі Тараз) бағындырды. Меркі
басшысы, Жалайыр тайпасының Сыпатай руынан шыққан
Нартбай Ресей бодандығын өз еркімен қабылдап, Қапал
уезіне отбасымен бірге қоныс аударуға рұқсат алды. Меркі
кейіннен өзі аттас болыстың орталығы болып, жаңадан
Более обстоятельная характеристика города приво-
дится в сочинении арабского географа Мухаммед ибн Ах-
мед ал-Макдиси (или ал-Мукаддаси), уроженца Иерусалима,
объездившего все мусульманские страны и почти обо всем
писавшего как очевидец. Его сочинение «Ахсан ат-такасим
фи-ма’рифат ал-акалим», составленное около 985 г., дает
наиболее полное и систематическое в арабской литерату-
ре описание стран и городов. В нем ал-Макдиси пишет:
«Мирки (город) средней величины, укрепленный, имеет
цитадель. Соборная мечеть была в древности церковью.
Эмир-Амит-ад-Даула-Фаик (крупный военачальник при
саманидах; умер в 999 г.– ред.), построил вне стен рабад».
Еще одно упоминание о городе Мерке в источниках
на персидском языке по историко-географической тематике
содержит анонимный труд Худуд-ал-Алем («Границы мира»),
написанный в 982–983 гг. Говоря об округе карлуков (халу-
хов) и городах их, сообщает, что округ этот граничит с му-
сульманами, т. е. с Мавераннахром, и что «Мирки – селение,
в нем (живут) халухи, приходят также купцы. Между этими
двумя селениями (т. е. Куланом и Мирки) находятся три ха-
лухских племени, их называют: бистан, хаим, бириш».
После Х в. селение Мирки в источниках не упоминает-
ся, но город этот существовал и в ХI–XIII вв., во всяком случае,
до конца XIV или в XV в., когда, возможно, был разрушен во-
йсками Тимура во время его борьбы с Моголистаном.
Уже в начале XIX в. в связи с расширением границ Ко-
кандского ханства район Юго-Западного Семиречья в 1815
г. вошел в его состав. В 1825 г., в период правления Мадали-
хана (1822–1842), на территории городища была построена
крепость, где располагался гарнизон кокандских войск.
С конца 50-х гг. XIX в. территория Южного Казах-
стана входит в зону геополитических интересов Российской
империи. Продвижение русских войск привело в 1864 г. к
взятию города Аулие-Ата (ныне Тараз). До этого события,
весной 1862 г., войска без боя заняли укрепление Мерке,
комендант которого Нартбай, по происхождению казах из
рода сыпатай племени жалаир, добровольно принял под-
данство России и получил разрешение переселиться вме-
сте с семьей к сородичам в Капальский уезд. Мерке вскоре
стало центром одноименной волости в составе новообра-
зованного Аулиеатинского уезда Сырдарьинской области.
Впервые городище Мерке было обследовано в 1893–
1894 гг. В. В. Бартольдом, совершившим научную поездку в
Среднюю Азию и проехавшим через Шымкент, Тараз, Тарты
(Кулан) и Мерке.
Меркі қалашығында табылған кейінгі қола дәуіріне жататын
кездейсоқ олжалар
Случайные находки эпохи поздней бронзы на городище Мерке
Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындары атласы
1. Кенді Алтай
ның атласы
81. Меркі қалашығы