Стр. 370 - ТОМ2

370
Меркі ғибадатханасы. Биік таулы үстірт
Святилище Мерке. Высокогорное плато
Биік таулы үстірттегі қорған үйінділері
Курганные выкладки на высокогорном плато
Діни құрылымдардың тағы бір түрі Аралтөбе үстіртінен
табылды. Бұлар оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай
бір-бірімен іркес-тіркес орналасқан тікбұрышты қоршаулар.
Бірен-саран төртбұрышты қоршаулар 7 Қоржайлау ескерткіші-
нен де анықталған. Ол қоршаулардың қабырғалары тас тақта-
лардан құралған.
Меркі ғибадатханасының ескерткіштері тас құрылым-
дарыныңтүрлерімен, мүсіндер санымен және олардың орналасу
орнымен, бағдарымен ерекшеленеді. Тас мүсіндер әйел, еркек
мүсіндері болып бөлінеді. А. М. Досымбаеваның анықтауы
бойынша бір емес бірнеше ескерткіште әйел мен еркек
мүсіндерін біріктіру әдісі жиі кездеседі. Жекелей тұрғандары
да бар.
Әйел мүсіні иконографияға ұқсас: ұзын да түзу мұрны
қас доғасымен бірігіп кеткен. Көздері аса шүңірек емес, кей-
де білеуленіп сызылған ойықша секілді көрінеді. Құлақтары
бедерлі «тұтқа» сияқты. Қолдарын төмен түсіріп, сауыт ұстап тұр.
Бұл мүсіндер екі түрлі кейіпте. Оларда палеолит
дәуірінің ежелгі өнерінің мамонт сойдақ тісінен жасалған
мүсінде бейнеленген жас қыз бен кейуана бейнесі берілген.
Барлық әйел мүсіндері А. М. Досымбаеваның ойынша жа-
сы мен әлеуметтік мәртебесіне байланысты үшкір шошақ
бас киім, сәукеле, кимешек, тақия және сәлде секілді бас
киімдермен көрсетілген. Кеудеге тағатын әшекейлері –
салпыншақтары болған. Жас қыз бен кексе әйел бейнесі
кейіпкерлерді сомдайтын тастың пішінімен де ерекшеленетін.
Меркі ғибадатханасындағы еркек мүсіндері екі түрге
бөлінеді. Мүсіннің негізгі сұлбасы әйел мүсініне шамалас.
Бетінің иконографиясы ұқсас, кейде ереке мүсінінде мұрт
Каменные курганы с изваяниями распространены
в верховьях реки Мерке на значительной территории. Распо-
лагаются они на речных террасах и возвышенных площадках.
Основное число курганных сооружений с изваяниями нахо-
дится на высокогорном плато Сандык. Максимальная кон-
центрация памятников выявлена на террасах реки Тогансай.
Здесь неподалеку от каменных курганов с изваяниями часто
встречаются крупные камни с многочисленными лунками на
поверхности (чашечные камни), представлявшие собой алта-
ри. На одном из них выявлена тюркская руническая надпись.
Поблизости имеются также наскальные рисунки с изобра-
жениями животных, тамги тюркских родов. Совместное рас-
положение различных по типу памятников монументально-
го искусства культового плана позволяет охарактеризовать
место их сосредоточения в качестве культового центра для
проведения церемонии общественных ритуалов различного
содержания и назначения.
Ритуальные конструкции иного типа – прямоуголь-
ные ограды, расположенные цепочкой с юго-востока на
северо-запад, обнаружены на высокогорном плато Аралто-
бе. Одиночные квадратные ограды выявлены на памятнике
Коржайляу 7. Стенки их оград составлены из каменных плит,
вкопанных на ребро.
Памятники меркенского святилища отличаются по
типам каменных конструкций, по количеству статуй, месту
их расположения и ориентировке. Различаются мужские и
женские каменные изваяния. Как установила А. М. Досымба-
ева, на памятниках, где статуй больше, чем одна, обычным
является сочетание разнополых изваяний: одно представляет
Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындары атласы
1. Кенді Алтай
ның атласы
82. VII–XIII ғ сырлардағы Меркі ғибадатханасы