Стр. 377 - ТОМ2

377
лы Қытай қорғанынан Қара теңізге дейінгі
ұлан-байтақ жерде, Моңғолия, Оңтүстік Сібір,
Шығыс Түркістан, Қырғызстан және Қазақстан
тауларынан ежелгі түріктерден қалған ан-
тропоморфты мүсіндерді кездестіруге бола-
ды. Дала мен тау аңғарындағы осынау ежелгі
мүсіндер мыңдаған жылдар бойына Орта Азияның көптеген
елдерінің тарихы мен мәдениетінің ажырамас бөлігі болып
келді.
Ежелгі Қазақстанның ескерткіштері қатарынан орын
алатын тас мүсіндер мәні мен маңызы жағынан ерекше зерт-
теу нысаны ретінде көптеген саяхатшылар мен ғалымдардың
назарын аударды. Ш. Уәлиханов 1856 жж. Іле өлкесіне барған
сапарында Аягөз өзенінің аңғарында Қозы Көрпеш – Баян
сұлу кесенесі мен Ыстықкөлдің солтүстік жағалауындағы тас
мүсіндердің суретін салды. Содан бері бұл мүсіндерге қатысты
көптеген материалдар жинақталып, жүздеген мақалалар
мен монографиялар жазылды. В. В. Радлов, Ф. В. По-
ярков, В. В. Бартольд, Н. Н. Пантусов, А. Н. Бернштам, Л. Р.
Қызыласов, А. Д. Грач, С. В. Кисилев, Г. А. Федоров-Давыдов,
Я. А. Шер, Э. А. Новгородова, К. Табалдиев, Л. Н. Ермоленко
және тағы басқа зерттеушілер ғылыми еңбектерін арнады.
Түрік антроморфты мүсіндері VI–IX ғғ. I және II Түрік
қағанатының құрамына кірген Батыс Түрік қағанаты, Түргеш,
Қарлық және Ұйғыр қағанаттары аумағына кеңінен таралған.
I Түрік қағанаты ыдыраған соң Орхон өзенінің бойында
үлкен орталық пайда болды, онда 732 ж. Күлтегін құрметіне
мемориалды ескерткіш қойылды. Ежелгі түрік өнерінің әсері
Тан дәуіріндегі Қытайдың антропоморфты және зооморфты
мүсіндерінен де байқалады.
Жетісу тас мүсіндерінде басқалардағыдай тостаған
мен кубок емес, құс ұстаған әйел мүсіндері бар. Тостаған
ұстаған қол саусақтарының стилистік белгілерінің
Ұ т Великой Китайской стены до Причерно-
морских степей, в горах Монголии, Южной
Сибири, Восточного Туркестана, Кыргызста-
на и Казахстана можно увидеть каменные
антропоморфные изваяния древних тюрков.
Установленные некогда в степи и в горных
долинах эти древние статуи на протяжении более тысячи
лет выступают неотъемлемой частью историко-культурного
ландшафта многих стран Центральной Азии.
Каменные изваяния занимают особое место в ряду
древностей Казахстана, и в силу своей выразительности и при-
тягательности не раз привлекали вниманиемногихпутешествен-
ников, а затем и ученых, став едва ли ни первыми объектами из-
учения. Ч. Валиханов во время своей поездки в Заилийский край
в 1856 г. сделал зарисовки каменных изваяний, находившихся
у мавзолея Козы-Корпеш – Баян-сулу, в долине реки Аягуз, а
также на северном побережье озера Иссык-Куль. С тех пор
накоплен громадный материал по изучению изваяний, вы-
пущены сотни статей и монографий. Среди их исследова-
телей В. В. Радлов, Ф. В. Поярков, В. В. Бартольд, Н. Н. Пантусов,
А. Н. Бернштам, Л. Р. Кызласов, А. Д. Грач, С. В. Киселев, Г. А.
Федоров-Давыдов, Я. А. Шер, Э. А. Новгородова, К. Табалдиев,
Л. Н. Ермоленко и многие другие.
Тюркские антропоморфные изваяния распростране-
ны на территории, входившей в VI–IX вв. в состав I и II Тюрк-
ских каганатов, Западно-Тюркского, Тюргешского, Карлук-
ского и Уйгурского каганатов. Распад I Тюркского каганата
обусловил определенные отличия и в развитии монументаль-
ного искусства в разных его частях. На востоке возник круп-
ный центр на реке Орхон, где в 732 г. в честь Кюль-тегина был
воздвигнут мемориал, в иконографии антропоморфных и
зооморфных скульптур которого ярко отразилось влияние
Танского Китая на древнетюркское искусство.
О
От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
1. Рудный Алтай 83. Каменные изваяния раннего средневековья
Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы
53. Қалмаққырған тарихи орыны 83. Ерте ортағ сырлық балбал тастар