Стр. 384 - ТОМ2

384
Жетісудың мұртты, кейде сақалды тас мүсіні ержүрек
сарбазды көрсетеді. Беттегі қыр мұрын мен қалың қас
бедерленіп көрінеді. Қас пен мұрын Т әрпіне ұқсайды.
Қастары кейде қиғаш, кейде имек.
Мүсіннің оң қолында кубок, сол қолында қылыш
балдағы. Семсер, қылыш, алдаспан, қанжар, пышақ секілді
қарулар мүсіннің сол жақ белбеуіне қиғаштап тұрады. Кей
мүсіндерде бірінің үстінде бірі жатқан екі қылыш көрсетілген.
Түріктердің осыған ұқсас бейнесі VII ғ. соңындағы Самарқанд
патшасы Вархуманның нөкерлерімен бірге балшыққа боя-
умен салынған Афрасиябы. Осы кейіпкерлердің қабырғаға
салынған нақыштарында шаштары бестен жеті өрімге дейін
өріліп, ұштары бос жіберіледі; шекпендерінің жағасы қиық,
жанында екі қылыш пен белбеу бар. Бұл мүсінде Самарқанд
патшасының жанында тұрып Қытай, Корея және Шығыс
Түркістан тәрізді тағы да басқа елдерден келген елшілерді
қабылдаған Жетісу түріктері бейнеленген деген болжам
жасауға болады.
Түрік тас мүсіндерінде белдікке ілінетін әшекейлер
ерекше мұқият жасалған. Өйткені жауынгер белдігі – оның
әлеуметтік шығу тегін анықтайтын белгілердің бірі бол-
ды. Жауынгерлер мұндай белдіктерді жасынан тағып жүрді.
Белдігіндегі әшекейлер мен ілгіштердің санына қарай иесінің
қоғамдағы орны белгіленді. Мәселен, белдіктің металы ал-
тынмен әшекейленсе, оны ақсүйек деуге болады.
Тағы бір мүсіндердің сол қолы белінде, оң қолында
құс болады. Бұл мүсіндерде көбіне ер адамдар бейнеленген,
бірақ бәрінде дерлік мұрт көрсетілмеген. Мүсіндердегі құстар
«жаны көкке ұшып кетті» деген мағынаны білдіретін өлген
адамның рухы бейнеленуі мүмкін. Мұндай тас мүсіндер тек
Жетісуда ғана кездеседі.
Мүсіннің үшінші түрі қолдарында ыдыстары бар
ерлер мен әйелдердің мүсін ескерткіштері. Олардың көбі
граниттен жасалған. Бұл мүсіндердегі ыдыстар тіреуішімен
бірге көрсетілген. Жетісуда тұғырлы кубоктар да бейнелен-
ген. Зерттеушілердің айтуы бойынша, мүсіндерде VIII–IX ғғ.
кеңінен тараған металл ыдыстар көбіне алтын мен күмістен
жасалған. VI–VII ғғ. деп мерзімделетін, Соғдыдан бастау
алатын тұғырлы металл кубоктар табылды, сонымен қатар
қабырғаға салынған суреттер де кездеседі.
VII–VIII ғғ. мүсіндерде төрбұрышты, ай тәріздес
айылбастармен безендірілген белдіктер көрсетілген.
VIII–X ғғ. археологиялық ескерткіштерде нақты уақыты
көрсетілген ілгіш (лиро тәрізді) әшекейлер бейнеленген.
Шамамен мүсіндердің жартысына жуығының белдіктерінде
Талас-Шу алқабы. X–XI ғасырлардың ежелгі түрік тас мүсіндері.
Қазақстан аумағындағы Жетісу
Древнетюркские каменные изваяния X–XI веков из долины
Таласа-Чу. Казахстанская часть Семиречья
можно, так изображалась душа умершего. Такие скульптуры
встречаются только в Семиречье.
Третий тип изваяний представляет собой статуарные
памятники, изображающие мужчин и женщин с сосудом в
руках. Многие из них сделаны из гранита. На этих изваяниях
представлены сосуды с поддоном. В Семиречье преобладают
изображения кубков на ножке. Исследователи считают, что на
статуях воспроизводятся металлические сосуды– из золота или
серебра, которые были распространены в VIII–IX вв. Металли-
ческие кубки на ножке ведут свое происхождение из Согда,
где они обнаружены в комплексах, датируемых VI–VII вв.,
а также встречаются в настенной живописи.
На изваяниях показаны пояса с округлыми пряжками
с язычком, с прямоугольными поясными обоймами и луно-
видными бляхами, датирующиеся VII–VIII вв. Надёжным хро-
нологическим показателем являются лировидные подвески,
которые известны в археологических памятниках VIII–IX вв.
Примерно половина изваяний имеет на поясе изображения
оружия – сабель с прямым перекрестием, булав, ножей, – ко-
торое соотносится с предметами VIII–IX вв. Преобладают
сабли и изогнутые кинжалы IX–X вв.
Интересны женские изваяния из Семиречья. На неко-
торых из них изображен трехрогий головной убор. Женская
Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындары атласы
1. Кенді Алтай
ның атласы
83. Ерте ортағасырлық балбал тастар